από το Άρδην τ. 105, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2016
Τρομοκρατικές επιθέσεις, αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα και συλλήψεις δεκάδων χιλιάδων αντιφρονούντων, κλιμάκωση των επιθέσεων εναντίον των Κούρδων, αμφιλεγόμενο ευρωτουρκικό ντηλ για το προσφυγικό με εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες που θέλουν να περάσουν από την Τουρκία – μέσω Ελλάδας – στην Ευρώπη, εισβολή του τουρκικού στρατού στη Συρία, ραγδαίες εξελίξεις στο κυπριακό, επαναπροσέγγιση Ρωσίας – Τουρκίας και Ισραήλ – Τουρκίας, γενικευμένη καχυποψία για εχθρούς και φίλους από τον «νονό της τρομοκρατίας» Ερντογάν αλλά και τον τουρκικό λαό είναι μόνο μερικά από τα βασικά θέματα για τη Τουρκία που απασχολούν σχεδόν καθημερινά τα διεθνή ΜΜΕ.
Ενδεικτική περίπτωση το γερμανικό περιοδικό der Spiegel που σε ειδική έκδοση – αφιέρωμα με τίτλο «Τουρκία, εστία ανάφλεξης» και υπότιτλο «μια χώρα χάνει την ελευθερία της» – αλλά και ένα εξαιρετικά «δεικτικό» εξώφυλλο – ρίχνει φως σε μια δοκιμαζομένη και σπαραζόμενη χώρα, με σύνθετα εξωτερικά προβλήματα και προφανείς εσωτερικές αντιφάσεις, αδυναμίες κι αντιπαλότητες. Το Άρδην παρουσιάζει την συνέντευξη του ειδικού σεθέματα Τουρκίας Γκέραλντ Κνάους, διευθυντή του ιδρύματος Μερκατόρ στην Κωνσταντινούπολη και του θινκ τανκ European Stabillity Initiative, που εκπόνησε το περιβόητο ευρωτουρκικό σχέδιο για τους πρόσφυγες – και το οποίο στηρίζει σε κάθε ευκαιρία.
Άρδην
«Η απόλυτη καχυποψία»
SPIEGEL: Κύριε Κνάους, κατά τους περασμένους 15 μήνες η Τουρκία άντεξε περισσότερο από δυο δωδεκάδες τρομοκρατικές επιθέσεις. Επιπροσθέτως, ήρθε η κλιμάκωση της κουρδικής σύγκρουσης και μια απόπειρα πραξικοπήματος. Τι συμβαίνει αλήθεια με αυτή τη χώρα;
Γκέραλντ Κνάους: Αυτό που βιώνουμε εδώ είναι η συνάντηση της τρομοκρατίας, της αναζωπύρωσης των συγκρούσεων στην νοτιοανατολική Ανατολία και του βάναυσου, αποτυχημένου πραξικοπήματος τον Ιούλιο. Στη χώρα κυριαρχεί ένα απίστευτο κλίμα φόβου. Εξ αιτίας αυτού υπάρχει μια ευρεία υποστήριξη στην κυβέρνηση στις ενέργειές της εναντίον πραγματικών και υποτιθέμενων εχθρών. Παρατηρούμε τώρα ότι το τουρκικό κράτος ασφαλείας, που υπάρχει εδώ και δεκαετίες και για το οποίο κάποιος θα έλπιζε ότι η προσέγγιση με την Ε.Ε. θα οδηγούσε στην αποδυνάμωσή του, συνεχίζει να υπάρχει. Τόσο ισχυρό και κατασταλτικό όπως και στο παρελθόν.
SPIEGEL: Δεν υπάρχει πλέον δημοκρατία στη Τουρκία;
Γκέραλντ Κνάους: Από τη μια, στην Τουρκία αποφασίζεται στις εκλογές για το ποιος κυβερνά – τελευταία το φθινόπωρο του 2015. Βέβαια, πέρα από αυτό, πολύ συχνά το ποιος θα πηγαίνει φυλακή δεν αποφασίζουν ανεξάρτητα δικαστήρια μετά από έντιμες διαδικασίες. Κανένας δημοσιογράφος, κανένας στρατηγός, κανένας κοινοβουλευτικός και κανένας δικαστής δεν μπορεί ν’ αποκλείσει ότι κάποτε αυτός ή αυτή για κάποιο λόγο δεν θα κατηγορηθεί άδικα, και κατόπιν θα περιμένει για πολλά χρόνια τη δίκη του μαζί με εκατοντάδες άλλους σε μια μαζική δίκη σε κάποια φυλακή. Επί του παρόντος, κυρίως αυτή η απουσία εξασφάλισης δικαιωμάτων διαφοροποιεί τη Τουρκία απ’ όλες τις άλλες δημοκρατίες της Ευρώπης.
SPIEGEL: Το 2003, κατά την έναρξη της θητείας του ο τότε πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν υποσχέθηκε ότι θα ισχυροποιήσει τους δημοκρατικούς θεσμούς. Τι προέκυψε από αυτό;
Γκέραλντ Κνάους: Πολύ λίγα πράγματα. Μόνο δυο παραδείγματα: όταν το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας δηλώνει με απλή πλειοψηφία ότι κάτι είναι τρομοκρατική οργάνωση, τότε όλος ο κρατικός μηχανισμός ξεκινά τη δράση του χωρίς να ορίζει επακριβώς πως θα πρέπει, στο πλαίσιο του δικαίου, να διακρίνει μεμονωμένα μέλη μιας τέτοιας τρομοκρατικής οργάνωσης. Αυτό είναι άκρως προβληματικό. Ακόμη πιο επικίνδυνο ζήτημα είναι η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Μια απλή πλειοψηφία των παρόντων βουλευτών στο κοινοβούλιο αρκεί για την κήρυξή της, και μετά από αυτό πρακτικά όλα είναι δυνατόν να συμβούν: Ιδιωτικά ιδρύματα θα μπορούσαν να κλείσουν, όπως επίσης σχολεία και πανεπιστήμια. Περιουσίες μπορούν να δημευτούν. Ιδιωτικές επιχειρήσεις μπορούν να κρατικοποιηθούν, υπάλληλοι ν’ απολυθούν μαζικά. Αυτό είναι τόσο μοναδικό στην Ευρώπη. Αντιθέτως, στην ιστορία της τουρκικής δημοκρατίας η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο.
ΕΡΝΤΟΓΑΝ
SPIEGEL: Ο πρόεδρος Ερντογάν είναι ισχυρότερος ή πιο αδύναμος απ’ ότι πριν την απόπειρα πραξικοπήματος;
Γκέραλντ Κνάους: Προς το παρόν έχει περισσότερη υποστήριξη και μάλιστα από ανθρώπους που δεν τον ψήφισαν ή δεν τον ψήφισαν ποτέ. Αυτό συμβαίνει γιατί οι εμπειρίες του παρελθόντος είναι τόσο τραυματικές. Κανένας δεν επιθυμεί ένα Coup d’ Etat. Και όταν ο Ερντογάν είναι ο ισχυρός άνδρας που μπορεί να το εμποδίσει, τότε αυτό οδηγεί στην υποστήριξή του.
SPIEGEL: Συγχρόνως όμως ο Ερντογάν δεν έχει πλέον τους θεσμούς πάνω στους οποίους μπορεί να στηριχτεί.
Γκέραλντ Κνάους: Το γεγονός ότι το 40% των στρατηγών και των ναυάρχων απολυθήκαν, ότι στο δικαστικό τομέα μέχρι τώρα το 20% των δικαστών και των εισαγγελέων έπρεπε να φύγουν, το γεγονός ότι μια μυστική υπηρεσία και ο έλεγχός της στο στράτευμα δεν επαρκούσαν για να τον προειδοποιήσουν γι’ αυτό το πραξικόπημα – όλα αυτά δείχνουν επίσης μια ανησυχητική αδυναμία των θεσμών. Υπό αυτό το πρίσμα, πιθανόν ο Ερντογάν να αντιλήφτηκε μόλις τώρα τον ελλιπή έλεγχο που είχε πριν από το πραξικόπημα στον κρατικό μηχανισμό και στον στρατό. Και οι απολύσεις αύξησαν την αβεβαιότητα σε διάφορους τομείς της διοίκησης. Στη γεωπολιτική θέση που βρίσκεται η Τουρκία, αυτό είναι επικίνδυνο.
ΓΚΙΟΥΛΕΝ
SPIEGEL: Ο Ερντογάν ισχυρίζεται ότι η κοινότητα του ιεροκήρυκα του ισλαμισμού Φετουλάχ Γκιουλέν οργάνωσε το πραξικόπημα. Έχει δίκαιο;
Γκέραλντ Κνάους: Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε σύντομα το τουρκικό κράτος θα είναι σε θέση να παρουσιάσει αξιόπιστα στοιχεία, τα οποία κατόπιν θα μπορούσαν επίσης να πείσουν και δικαστήρια στην αλλοδαπή, για παράδειγμα στις ΗΠΑ. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα τόσο μεγάλο κίνημα, το οποίο επιπλέον πρέπει να επικοινωνεί από το εξωτερικό, να μπορεί να οργανώσει μια τόσο δύσκολη απόπειρα πραξικοπήματος χωρίς στη συνέχεια να μπορεί να διαπιστωθεί ποιος μιλούσε με ποιον. Βασικά, θα ήταν πολύ επιθυμητό εάν οι διερευνητές της υπόθεσης θα μπορούσαν ν’ αποκαλύψουν ποιος ακριβώς ήταν ο υπεύθυνος. Πάντως, σχεδόν πάντοτε στο παρελθόν η τουρκική δικαιοσύνη αποτύγχανε να διαλευκάνει πλήρως πολιτικά εγκλήματα.
ΚΕΜΑΛΙΣΤΕΣ
SPIEGEL: Η κοσμική αντιπολίτευση, η οποία για πολλά χρόνια αντιπολιτεύτηκε σκληρά τον Ερντογάν, μετά το πραξικόπημα στάθηκε επιδεκτικά δίπλα στη κυβέρνηση. Γιατί;
Γκέραλντ Κνάους: Γι’ αυτό υπάρχει μια πολύ καλή αιτία, δηλαδή την κατ’ αρχήν αντίσταση ενάντια στην επίθεση των στρατιωτικών. Και η αντιπολίτευση υπέφερε από το πραξικόπημα του 1980. Εκτός αυτού, μεταξύ της τουρκικής αντιπολίτευσης και των κεμαλιστών κυριαρχεί μια βαθειά καχυποψία απέναντι στο κίνημα Γκιουλέν. Τα περισσότερα βιβλία για τον κίνδυνο που μπορεί να προέρθει από τον Γκιουλέν γραφτήκαν από αριστερούς διανοουμένους, πριν από περισσότερο από μια δεκαετία. Ο τρίτος λόγος είναι ένα εξαρτημένο αντανακλαστικό που υπάρχει στη Τουρκία όταν πρόκειται να υπερασπιστούν το κράτος απέναντι στους εξωτερικούς εχθρούς. Αυτό είναι κοινό και στα τρία κόμματα τα οποία από κοινού συμμετείχαν στην εκδήλωση τον Αύγουστο. Κάθε παιδί μαθαίνει ήδη στο σχολείο ότι καμία χώρα του κόσμου δεν έχει τόσους πολλούς εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς όπως η Τουρκία, από την εποχή του απελευθερωτικού πολέμου με τον Ατατούρκ μέχρι σήμερα.
ΚΟΥΡΔΙΚΟ
SPIEGEL: Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα η κυβέρνηση συνειδητά απέκλεισε από τις υπερκομματικές συσκέψεις το φιλοτουρκικό HDP. Εν πάση περιπτώσει, είναι μια ειρηνική λύση του κουρδικού ζητήματος ακόμα εφικτή;
Γκέραλντ Κνάους: Χωρίς μια τέτοια λύση δεν μπορεί να υπάρξει σταθερότητα στη Τουρκία. Αυτό ακριβώς έλεγε αρκετά συχνά τα τελευταία χρόνια ο Ερντογάν. Παρόλα αυτά, σήμερα αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο να το φανταστεί κανείς απ’ ότι ένα χρόνο πριν. Το Φεβρουάριο του 2015 τα πράγματα φαίνονταν ακόμα καλά. Υπήρχαν εντατικές διαπραγματεύσεις και ένα σχέδιο μιας συμφωνίας δέκα σημείων. Όμως οι διαπραγματεύσεις απέτυχαν και κατέληξαν σε μια έκρηξη της βίας. Εκατοντάδες άνδρες ασφαλείας σκοτωθήκαν, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες στη νοτιοανατολική Ανατολία ταλαιπωρηθήκαν, ολόκληρες συνοικίες πόλεων καταστράφηκαν. Σε αυτό προστέθηκε και η σύνδεση με τη συριακή σύγκρουση. Πολλές από τις ομάδες του PKK ρίχνουν, επίσης χωρίς αποδείξεις, την ευθύνη στο τουρκικό κράτος για την τρομοκρατία του IS κατά των Κούρδων και έτσι δικαιολογούν τη δική τους τρομοκρατία. Κατά βάση τα πράγματα είναι έτσι που μόνο μια δημοκρατική Τουρκία με αυτοπεποίθηση, που δεν θα καταλαμβάνεται από φόβο, είναι σε θέση να λύσει αυτή τη σύγκρουση.
ΣΥΡΙΑΚΟ
SPIEGEL: Τέλη Αυγούστου ο τουρκικός στρατός εισέβαλε στη Συρία. Υπάρχει απειλή εξάπλωσης του συριακού εμφυλίου στη Τουρκία;
Γκέραλντ Κνάους: Το θεωρώ απίθανο. Κατ’ αρχάς σε όλες τις δημοσκοπήσεις, εδώ και πολλά χρόνια, ο τουρκικός λαός είναι ενάντια στο να εμπλακεί (η Τουρκία) βαθύτερα στη σύγκρουση. Κατά δεύτερο λόγο, η κατάσταση του τουρκικού στρατού, στον οποίο τις περασμένες εβδομάδες το 40% των στρατηγών αποστρατεύτηκε, δεν είναι ιδιαιτέρα σταθερή. Επιπλέον, έτσι κι αλλιώς η σύγκρουση έφτασε στη Τουρκία, ακριβώς εξ αιτίας της τρομοκρατίας του IS, από το Γκαζιαντέπ μέχρι την Κωνσταντινούπολη. (…)
ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ
SPIEGEL: Δεδομένης της πολιτικής κρίσης μπορεί ακόμα να τηρηθεί η συμφωνία για το προσφυγικό μεταξύ Ε.Ε. και Τουρκίας;
Γκέραλντ Κνάους: Υπάρχει η θέληση στην Άγκυρα να εμείνει σε αυτήν και μελλοντικά. Όμως, αυτό έγινε πιο δύσκολο και για τις δυο πλευρές. Στη Τουρκία αναρωτιούνται πως σε αυτή τη κατάσταση η Ε.Ε. μπορεί να απαιτεί αλλαγή του αντιτρομοκρατικού νόμου. Και στην Ε.Ε. αναρωτιούνται πως σε αυτή τη κατάσταση μπορεί ν’ απελευθερωθεί η χορήγηση βίζας. Δυστυχώς, αυτό έχει μετατραπεί σε αξιακό ζήτημα, ωσάν η Ευρώπη να έχανε την τιμή της εάν η Τουρκία εκπλήρωνε τα 70 από τα 72 προαπαιτούμενα, τα οποία έθεσε η Ε.Ε. στην αρχή των διαπραγματεύσεων. Πρόκειται για διαπραγματεύσεις όπου και οι δυο πλευρές έχουν συμφέροντα. Όταν η Σερβία και η ΠΓΔΜ έλαβαν την απελευθέρωση της βίζας, η Ε.Ε. έθεσε μόνο 45 όρους. Πάνω απ’ όλα όμως: ποιον θα χρησίμευε εάν τώρα κάποιος παραιτούνταν από την απελευθέρωση της βίζας και μετά η Τουρκία κατήγγειλε τη συμφωνία επαναπροώθησης και τελικά αποτύγχανε η συμφωνία για το προσφυγικό; Αυτό θα βοηθούσε την Ε.Ε. και την επιρροή της στη Τουρκία ή τους ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Τουρκία; Τι σημαίνει αυτό για την Ελλάδα και τη Βουλγαρία; Σε μια ενδεχόμενη αποτυχία θα χάσουν όλοι. Αυτό δεν είναι έξυπνη πολιτική.
SPIEGEL: Πολλές φορές ο Ερντογάν απείλησε ότι θα τινάξει στον αέρα τη συμφωνία για το προσφυγικό εάν μέχρι τον Οκτώβριο δεν έρθει η απελευθέρωση της βίζας. Πόσο αξιόπιστες είναι αυτές οι απειλές;
Γκέραλντ Κνάους: Το πρόβλημα είναι ότι στην Ε.Ε. θα παρανοηθεί αυτό που σαν ανταπόδοση για την απελευθέρωση της βίζας θα έπρεπε πραγματικά να απαιτούμε. Για να λειτουργήσει πραγματικά η συμφωνία για το προσφυγικό πρέπει η Τουρκία αποδεδειγμένα να είναι ασφαλής τρίτη χώρα για όλους εκείνους που τώρα έχουν εγκλωβιστεί στα ελληνικά νησιά. Δεν χρειαζόμαστε μόνο τη δεδηλωμένη ετοιμότητα της Τουρκίας να παραλάβει πίσω αυτούς που τους στέλνουν οι Έλληνες. Η Άγκυρα πρέπει να διευκρινίσει ότι εκεί (δηλαδή στη Τουρκία) όπου θα μεταφέρονται αυτοί οι πρόσφυγες υπάρχουν αξιόπιστες διαδικασίες παροχής ασύλου με εξειδικευμένους υπαλλήλους για το άσυλο, με μεταφραστές και με διαφανείς αποφάσεις και έντιμους όρους. Αν αυτό δεν επιτευχτεί η Ελλάδα δεν θα μπορεί ποτέ να στείλει πίσω κάποιον που υπέβαλλε αίτηση ασύλου. Τότε η συμφωνία από μόνη της θα μετατραπεί από σχέδιο Μέρκελ σ’ ένα σχέδιο Όρμπαν, στο οποίο θα υπάρχει μόνο ένα στοιχείο: η απεριόριστη παραμονή προσφύγων στα ελληνικά νησιά. Όμως αυτό θα κρατούσε το πολύ μια-δυο εβδομάδες. Χρειαζόμαστε μια εντατική προσπάθεια να δημιουργήσουμε κάτι στην Τουρκία, το οποίο δεν υπάρχει ούτε και σε ορισμένες χώρες της Ε.Ε. Δηλαδή γρήγορες και αξιόπιστες διαδικασίες παροχής ασύλου. Αυτό πρέπει να γίνει αμέσως. Ασφαλώς και θα πρέπει να τίθενται όροι στην Τουρκία και να συνδέονται με την απελευθέρωση της βίζας, όμως θα έπρεπε να είναι οι σωστοί.
SPIEGEL: Μέχρι τώρα και παρά τις υποσχέσεις δεν έχει μεταφερθεί από την Τουρκία στην Ευρώπη σχεδόν κανένας πρόσφυγας. Γιατί;
Γκέραλντ Κνάους: Η Ε.Ε. και η Τουρκία θα έπρεπε να καταλάβουν ότι τους τελευταίους μήνες ο αριθμός όσων ήρθαν στο Αιγαίο έχει μειωθεί τόσο πολύ που θα έπρεπε να ξεκινήσει τώρα η εθελοντική μετοίκιση προσφύγων. Και ότι η πρώτη φάση κατά την οποία το αναπόφευκτο πρόγραμμα ανταλλαγής, σύμφωνα με το οποίο για τον κάθε Σύρο που επιστρέφει θα έπρεπε να παραλαμβάνεται ένας (άλλος) Σύρος, έχει τελειώσει. Εάν όμως κάποιος θέλει να μεταβεί σε μια κατάσταση όπου θα γίνεται μετοίκιση ενός μεγαλύτερου αριθμού προσφύγων, τότε, όπως φαίνεται, οι κρατικοί φορείς, ακόμη και των πιο οργανωμένων χωρών, δεν είναι προσαρμοσμένοι σε κάτι τέτοιο. Το ίδιο και η Τουρκία.
SPIEGEL: Δηλαδή θα έπρεπε πρώτα να δημιουργηθούν αυτοί οι φορείς;
Γκέραλντ Κνάους: Ακριβώς. Εάν η Ε.Ε. τον επόμενο χρόνο επιθυμεί να παραλάβει 100.000 ή και παραπάνω ανθρώπους από τη Τουρκία, τότε αυτό θα πρέπει κάποιος να το οργανώσει. Μετά θα πρέπει να διαπιστώσει τη ταυτότητα των ανθρώπων, να προβεί σε ελέγχους αναφορικά με την ασφάλεια και να δείξει αξιοπιστία για το αν είναι έτοιμος να παραλάβει τους ανθρώπους. Εάν δεν δημιουργήσει αυτόν τον μηχανισμό, τότε θ’ αποδειχτεί ότι δεν πήρε στα σοβαρά αυτές τις υποσχέσεις. Στο μεταξύ, υπάρχουν βεβαίως και δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες μόνο στην Τουρκία, οι οποίοι, όντας συγγενείς ανθρώπων που ζουν ήδη στην Ευρώπη – είτε ως έχοντες υποβάλει αίτηση ασύλου είτε σαν πρόσφυγες – έχουν τεράστιο κίνητρο καθώς και το δικαίωμα να βρουν έναν δρόμο προς τους οικείους τους που δεν θα περνά μέσα από το Αιγαίο ή τους διακινητές.
SPIEGEL: Πολλοί ισχυρίζονται ότι στη προσφυγική κρίση η Ευρώπη δεν έχει σχέδιο Β. Πως θα μπορούσε να είναι αυτό το σχέδιο;
Γκέραλντ Κνάους: Υπάρχει ήδη ένα είδος σχεδίου Β, το οποίο συναντά τη συμπάθεια όλο και περισσότερων ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και το οποίο όμως εάν εφαρμόζονταν θα ήταν πολύ πιο πολύπλοκο, πιο αβέβαιο και πιο δαπανηρό απ’ ότι η υπάρχουσα συμφωνία. Σε αυτό αντιδρά επίμονα και το Ίδρυμα Αρωγής Προσφύγων του ΟΗΕ. Είναι το παλιό σχέδιο του Βίκτωρα Όρμπαν: μια αυστραλιανή λύση, η οποία βασίζεται στο ότι οι πρόσφυγες θα μπορούν μεν να φτάνουν στην Ευρώπη, όμως μετά θα κρατούνται εκεί με παρόμοιο τρόπο που κάνει η Αυστραλία στο νησί Ναούρα του Ειρηνικού Ωκεανού. Ο αυστριακός υπουργός Εξωτερικών τις περασμένες εβδομάδες μίλησε συχνά γι’ αυτό, ότι θα μπορούσε κάποιος να μάθει από την εμπειρία των Αυστραλών. Όμως δεν είπε πως μπορεί αυτό να είναι σε συμφωνία με τη Συνθήκη (της Γενεύης) για τους πρόσφυγες.
SPIEGEL: Κατόπιν, αυτό θα αφορούσε προφανώς ολόκληρη την Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης και της ηπειρωτικής χώρας.
Γκέραλντ Κνάους: Ναι. Η Ε.Ε. θα στηρίζονταν πάνω στο ότι οι προϋποθέσεις στην Ελλάδα θα ήταν τόσο άσχημες που οι άνθρωποι για το δικό τους συμφέρον θα παρέμειναν στη Τουρκία ή στο Αφγανιστάν. Για να το ισχυροποιήσει (η Ε.Ε.) αυτό περισσότερο θα στρατιωτικοποιούνταν ακόμα και τα σύνορα στα Βαλκάνια. Αντί από την Τουρκία η Ε.Ε. θα είναι εξαρτημένη από την ΠΓΔΜ και την Σερβία. Αυτή η εξέλιξη θα προκύψει εάν θα έπρεπε να εγκαταλειφτεί το ευρωτουρκικό σχέδιο. Τα βάρη θα ήταν τεράστια όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για όλη την Ευρώπη, και απρόβλεπτα στις επιπτώσεις τους.
Μετάφραση από τα γερμανικά
Βασίλης Στοϊλόπουλος
