Του Νίκου Παπουτσόπουλου
εφ. Φιλελεύθερος Κύπρου 2 Αυγούστου 2020
Σε επικοινωνία με τον Πάπα Φραγκίσκο, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας επισήμανε πως η απόφαση της τουρκικής ηγεσίας να αλλοιώσει τον χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας υπονομεύει τα θεμέλια της ανεκτικότητας, βαθαίνει το ρήγμα μεταξύ πολιτισμών και θρησκειών, «πληγώνει» όσους θεωρούν ότι το κορυφαίο αυτό σύμβολο της Χριστιανοσύνης ανήκει στην ανθρωπότητα και την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, ενώ απομακρύνει τη γείτονα από τις αξίες του κοσμικού κράτους και τις αρχές της ανεκτικότητας και του πλουραλισμού. Ο Πάπας, ύστερα από μία σύντομη παρέμβαση και έκφραση θλίψης που συνόδευσε την αδιαφορία του Βατικανού, συμφώνησε με τις επισημάνσεις της Προέδρου της Δημοκρατίας και, με την ευκαιρία, εξήρε τις προσπάθειες της Ελλάδος στην υποδοχή και την απορρόφηση των προσφύγων και μεταναστών. Επαίνους της Αγίας Εδρας μόνον είχε εισπράξει και πάλι η χώρα για τη διαχείριση των μεταναστών κατά την επίσκεψη του Πάπα Φραγκίσκου στη Λέσβο (Απρίλιος 2016).
Δημόσια «συγγνώμη» από τον ελληνικό λαό είχε το θάρρος να ζητήσει ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα (Μάιος 2001) για την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους και τη βεβήλωση και τη λεηλασία του περιώνυμου ναού της Αγίας Σοφίας: «Ο Κύριος ας μας χορηγήσει τη συγχώρηση που Του ζητούμε, για όλες τις παρελθούσες και παρούσες περιστάσεις, όπου τα τέκνα της Καθολικής Εκκλησίας αμάρτησαν με πράξεις και παραλείψεις κατά των ορθοδόξων αδελφών τους». Η έκφραση συγγνώμης ακολούθησε τον ιστορικό χαιρετισμό που είχε απευθύνει στον Ποντίφικα ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χριστόδουλος, ο οποίος είχε επισημάνει τις τραυματικές εμπειρίες που βιώνει «ο ορθόδοξος ελληνικός λαός εντονώτερον των άλλων ορθοδόξων λαών, εις τε την εκκλησιαστικήν του συνείδησιν και την εθνικήν του μνήμην, διότι παραμένουν εισέτι χαίνουσαι αι πληγαί αι οποίαι επηνέχθησαν εις το ακμαίον σώμα αυτού, ως είναι τοις πάσι γνωστόν, υπό τε της καταστρεπτικής μανίας των Σταυροφόρων και της Φραγκοκρατίας, αλλά και υπό της αθεμίτου δράσεως της λατινικής Ουνίας. Και όμως ούτε ένας έστω λόγος συγγνώμης δεν ηκούσθη μέχρι τώρα!»
Μία θάλασσα οδηγεί τη «σκέψη» του Πάπα Φραγκίσκου «πολύ μακριά, στην Κωνσταντινούπολη», στην οποία πρωτοφανή βαρβαρότητα είχαν επιφυλάξει στα 1204 οι Λατίνοι, «οι τού Αντιχρίστου πρόδρομοι και των προσδοκωμένων πανασεβών πράξεων εκείνου πρωτουργοί και προάγγελοι», σύμφωνα με τον Ν. Χωνιάτη, κατά τη διάρκεια της τέταρτης Σταυροφορίας, την οποία είχε οργανώσει ο Πάπας Ιννοκέντιος ΙΙΙ, με σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τους μουσουλμάνους. Σωρεία λαθών, μηχανορραφιών και δολοπλοκιών της Δυναστείας των Αγγέλων («η ολεθρία των Αγγέλων γενεά», σύμφωνα με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο), είχε αποδυναμώσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, καθώς ο μετέπειτα αυτοκράτορας Αλέξιος Δ΄ Αγγελος, με υποσχέσεις για άρση του Σχίσματος, εμπορικά προνόμια και οικονομική ενίσχυση του στρατού των Σταυροφόρων, οδήγησε τους Λατίνους προ των τειχών της Κωνσταντινούπολης. Οι σιδερόφρακτες χριστιανικές φάλαγγες έσφαξαν αμάχους, βίασαν, λεηλάτησαν ιδιωτικές κατοικίες, παραβίασαν και βεβήλωσαν ιερούς ναούς, μονές και ανάκτορα, σύλησαν τους τάφους των αυτοκρατόρων στον ναό των Αγίων Αποστόλων (Βασιλικόν Πολυάνδριον), άρπαξαν και μετέφεραν πολύτιμα κειμήλια και μοναδικούς θησαυρούς στη Δύση, με τους οποίους κόσμησαν καθεδρικούς και ανάκτορα των χωρών τους.
Πρωταγωνιστής της Σταυροφορίας και της ασύλληπτης τραγωδίας της πρωτεύουσας του Βυζαντινού Κράτους, ο Βενετός δόγης Ενρίκο Ντάντολο, ο οποίος κατ’ απαίτησή του και ένδειξη απύθμενου θράσους και ύβρεως, θάφτηκε εδώ (στην Αγία Σοφία) όταν πέθανε, έναν χρόνο μετά την κατάληψη της Βασιλεύουσας από τις βαρβαρικές αθεόφοβες ορδές των συνενόχων του. Όταν μετά την ανακατάληψη της Πόλης, το 1261, ο ασυγκράτητος και όχι αμνήμων λαός, σκόρπισε τα κόκαλα του δόγη στους δρόμους, λέγεται ότι ούτε τα σκυλιά δεν τα ακούμπησαν (Χ. Σωφρονίου, Το Εισοδικό της Αγίας Σοφίας).
«Ποια πόλη παραδώσαμε σε λεηλασία και ερήμωση!» («οἵαν, ἔφη, πόλιν εἰς διαρπαγήν καὶ ἐρήμωσιν ἐκδεδώκαμεν») αναφέρει ο Μ. Κριτόβουλος πως είχε αναφωνήσει ο Μεχμέτ Β΄ Πορθητής (Fatih), όταν ύστερα από λεηλασία τριών ημερών αντίκρισε τη Βασιλεύουσα. Κατά τη θριαμβική είσοδο στην Αγία Σοφία απαγόρευσε τη λεηλασία του ναού και των δημοσίων κτιρίων και με εντολή του ένας ιμάμης από τον άμβωνα του ναού απηύθυνε ευχαριστήρια προσευχή στον Αλλάχ για την περίλαμπρη νίκη. Στα ερείπια του Ιερού Παλατιού, ακατάλληλου πλέον να φιλοξενήσει τον Πορθητή, ο Μεχμέτ ανακάλεσε στη μνήμη του στίχους κατάρας του Πέρση ποιητή Σααντί Σιραζί και στα τείχη τοποθέτησε την επιγραφή: «Αι αράχναι εξύφανον τα υφάσματά των εν τοις των Καισάρων Παλατίοις, εκ δε των νυκτερινών κραυγών των γλαυκών αντήχησαν οι θόλοι του Εφρασιγιάμπ».
«Είμαι πολύ πονεμένος για την Αγία Σοφία» δήλωσε ο Πάπας Φραγκίσκος, τον οποίον είχε προσκαλέσει ο κ. Ερντογάν, μεταξύ πολλών άλλων θρησκευτικών ηγετών, να παρακολουθήσει την πρώτη μουσουλμανική προσευχή, ύστερα από ογδόντα έξι έτη, στις 24 Ιουλίου 2020, όπου ο Τούρκος πρόεδρος με υποδειγματική θρησκευτική ευλάβεια, όπως ακριβώς αρμόζει σε ηγέτη με ευγενή και ανθρωπιστικά αισθήματα, ανέγνωσε γονυπετής στίχους του Κορανίου.
Μία απίστευτη ατμόσφαιρα παράφωνου αμανέ είχαν δημιουργήσει ελληνικά τηλεοπτικά δίκτυα, που αποφάσισαν ατυχώς να μεταδώσουν την προσευχή του κ. Ερντογάν και τις επικλήσεις του μουεζίνη από τον ναό της Αγίας Σοφίας, τον οποίον είχαν κατάλληλα διαμορφώσει με θλιβερές και απρεπείς παρεμβάσεις στο μνημείο, παράλληλα με τη μετάδοση της Ακολουθίας του Ακάθιστου Ύμνου, από τον ναό της Μητροπόλεως Αθηνών. Αυτήν ακριβώς τη συναισθηματική αντίδραση από ελληνικής πλευράς ανέμενε η ιταμή πρόκληση του Τούρκου προέδρου, καθώς την αδιαφορία της Δύσης συνόδευσαν αόριστες εκφράσεις πόνου και θλίψης για την προσβολή του συμβόλου του βυζαντινού πολιτισμού. Η εκ νέου απόδοση του μουσείου της Αγίας Σοφίας στην ισλαμική λατρεία «αντικρούει στους κανονισμούς της UNESCO, στους οποίους η τουρκική δημοκρατία έχει από καιρό αφοσιωθεί στον σεβασμό για τη διαχείριση και προστασία της πολιτιστικής κληρομίας» αναφέρει στην επιστολή του ο John F. Haldon, πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης Βυζαντινών Σπουδών, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Princeton (13 Ιουλίου 2020). «Αναίτια πυροδοτεί την κοινή γνώμη εντός και εκτός της Τουρκίας, πλήττοντας τη διεθνή στάση της Τουρκίας, όπως επίσης την επάξια φήμη της στον σεβασμό των ιστορικών παραδόσεων (!)
Έχει άμεσο αντίκτυπο στη δυνατότητα Τούρκων και μη, Τούρκων ακαδημαϊκών να μελετήσουν ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία σχηματίζουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του τουρκικού παρελθόντος και τα οποία έχουν συνεισφέρει σημαντικά στο παρόν της. Πλήττει επίσης την τουρκική υποτροφία και έρευνα τόσο στις ανθρωπιστικές όσο και τις φυσικές σπουδές, με τρόπο που δείχνει να έχει άμεσες συνέπειες για την τουρκική συμμετοχή στη διεθνή επιστημονική έρευνα στο προσεχές μέλλον».
Ύστερα από την εκδήλωση αδυναμίας της Τουρκικής Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών να διοργανώσει στην «Istanbul», το 2021, διεθνές συνέδριο βυζαντινών σπουδών, η Διεθνής Ένωση Βυζαντινών Σπουδών ανακοίνωσε την αναβολή του συνεδρίου «ως αποτέλεσμα του τρέχοντος και αβέβαιου μέλλοντος που επηρεάζει ο Covid-19, μαζί με άλλα θέματα που συνδέονται με τη διαχείριση της κληρονομίας». Τον θρίαμβο και την επίσημη προσευχή του κ. Ερντογάν στην Αγία Σοφία ακολούθησε άμεσα η ευγενής πρόσκληση στους «ορθόδοξους πολίτες του» να εορτάσουν και να τελέσουν τον Δεκαπενταύγουστο θεία λειτουργία στη Μονή της Παναγίας Σουμελά, με την οποία προσπαθεί να μεταπείσει τη διεθνή κοινή γνώμη, ύστερα από την ύβρι, πως η Τουρκία ενδιαφέρεται και τιμά όλες τις θρησκείες της επικράτειάς του και να καταδείξει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας.
Ωστόσο, σημείο λατρευτικής αναφοράς παραμένει η τελευταία θεία λειτουργία που τέλεσαν στον περιώνυμο ναό της Αγίας Σοφίας τη νύχτα προ της Αλώσεως, σε ατμόσφαιρα κατάνυξης και θρήνου για το τέλος μιας εποχής και ενός πολιτισμού. «Ο δε βασιλεύς» σημειώνει ο Γ. Φραντζής, «εν τω πανσέπτω ναώ της του Θεού Λόγου Σοφίας ελθών και προσευξάμενος μετά κλαυθμού τα Αχραντα και Θεία μυστήρια μετέλαβεν και, έτσι καθώς εστέκονταν ορθός μπροστά στην Πύλη κι άπαρτος μέσ’ στη λύπη του / Μακριά του κόσμου που η ψυχή του γύρευε να λογαριάσει στο φάρδος Παραδείσου… / Κι η ερημιά πολλή που να χωρά ο Θεός κι η κάθε μια σταγόνα σταθερή στον ήλιο ν’ ανεβαίνει / Νέος ακόμα είχε δει στους ώμους των μεγάλων τα χρυσά να λάμπουν και να φεύγουν / Και μια νύχτα θυμάται σ’ ώρα μεγάλης τρικυμίας βόγκηξε ο λαιμός του πόντου τόσο που θολώθη μα δεν έστερξε να του σταθεί / Βαρύς ο κόσμος να τον ζήσεις όμως για λίγη περηφάνια το άξιζε»
Οδ. Ελύτης, Θάνατος και Ανάστασις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου).
