του Τ. Φιλανιώτη, από το Άρδην τ. 8 Μάιος-Ιούνιος 1997
Μετά τις τελευταίες εκλο γές στη Βουλγαρία που ανέδειξαν ως πρώτο κόμμα το δεξιό συνασπισμό της Ένωσης Δημοκρατικών Δυνάµεων, κανείς στη χώρα δεν τρέφει αυταπάτες για τις πραγματικές δυνατότητες της νέας κυβέρνησης. Άλλωστε, ένα µεγάλο ποσοστό των ψηφοφόρων (42%) δεν πήγε καν στις κάλπες. Αλλά και αυτοίπου ψήφισαν γνωρίζουν ότι τα επόµενα χρόνια την οικονομική πολιτική της χώρας θα τη χαράζουν οι κατευθύνσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Αλλά ας πάρουµε τα πράγµατα από την αρχή. Μετά το σοκ των πρώτων χρόνων ύστερα από τη διάλυση της προστάτιδας της Βουλγαρίας ΕΣΣΔ και την αυτοδιάλυση της ΚΟΜΕΚΟΝ, η Βουλγαρία έδειχνε ότι θα µπορούσε να σταθεί στα πόδια της στον κόσµο της ελεύθερης αγοράς. Νέοι επιχειρηματίες άρχισαν ν᾿ αγοράζουν τις κρατικές επιχειρήσεις και να τις επαναλειτουργούν, ξένοι επενδυτές έφερναν τα κεφάλαια τους σε µία χώρα µε γενικά ευνοϊκούς όρους και πολλά υποσχόμενη εγχώρια αγορά, ενώ παράλληλα έκανε την εμφάνιση της µία νέα τάξη µεσαίων στρωμάτων, µικροϊδιοκτητών και εμπόρων. Η εικόνα της διάλυσης των πρώτων χρόνων έδινε τη θέση της σ’ ένα νέο τοπίο ανασυγκρότησης όπου το εγκαταλειµµένο κρατικό μαγαζί µε τα άδεια ράφια µεταμορφωνόταν σ’ ένα νέο εμπορικό κατάστηµα µε ελκυστικές βιτρίνες γεμάτες µε τα ως τότε “παραμυθένια” δυτικά προϊόντα. Ταυτόχρονα άρχιζε και το ξεσκαρτάρισµα των επιτήδειων της “αρπακτής” που εἴχαν κατακλύσειτη χώρα τα πρώτα χρόνια της “ελευθερίας”. Όσοι “επέδραμαν” για να πουλήσουν τη σαβούρατους στους “Ἱθαγενείς”, που τότε αγόραζαν κυριολεκτικά ότι έβλεπαν στα καταστήματα, διαπίστωσαν µε τον καιρό πόσο γρήγορα αυτό το κοινό αποκτούσε άποψη για την αγορά και είχε πλέον απαιτήσεις και για την ποιότητα και για την τιµή των προϊόντων. Έτσι άρχισαν να τα μαζεύουν και να φεύγουν ενώ όσοι έµεναν αντιµετώπιζαν πλέον την εγχώρια αγορά µε περισσότερη εκτίµηση. Και ενώ τα πράγµατα, έστω. και δύσκολα έδειχναν πως προχωρούσαν το δρόµο της ανάκαµψης, στα µέσα της προηγούµενης χρονιάς έγινε το µεγάλο “μπαμ”. Το βουλγαρικό κράτος βάρεσε κανόνι. Οι νέοι διαχειριστές, όπως αποδείκτηκε, λήστεψαν στην κυριολεξία το κράτος. Όχι µόνο πούλησαν τα κρατικά. αποθέµατα σε σιτάρι και αυτή τη στιγµή το άθλιο βουλγαρικό Ψωμί είναι πανάκριβο αλλά έβαλαν χέρι και στο ταμείο µε τα έστω και λίγα συναλλαγµατικά αποθέµατα. Τα σκάνδαλα αποκαλύπτονται σαν χιονοστοιβάδα κάνοντας το δικό µας “σκάνδαλο Κοσκωτά” να φαντάζει αστείο. Και οι λογαριασμοί εδώ δεν πληρώνονται στο “Ειδικό Δικαστήριο” αλλά στο δρόµο. Λέγεται πως ο πρώην πρωθυπουργός Λουκάνωφ που τον σκότωσαν σα σκυλί στο δρόµο, εκτελέστηκε από την αντίπαλη Μαφία. Παράλληλα φανερώθηκε και το πόσο σαθρό ήταν το οικοδόµηµα της “καπιταλιστικής” ανασυγκρότησης στη Βουλγαρία. Η παραγωγή έχει σχεδόν σταματήσει. Η χώρα εξάγει ουσιαστικά µόνο ακατέργαστα προϊόντα και πρώτες ύλες: Ξυλεία, µέταλλα, ζώα. Η γη μένει ακαλλιέργητη αφού η αρχική σκέψη να επιστραφεί στους παλιούς ιδιοκτήτες της σκόνταψε στο ότι αυτοί έπαψαν προ καιρού να είναι αγρότες και να µπορούν ή/και να θέλουν να ξαναγίνουν. Κάποια στιγµή, και ενώ ο πληθωρισμός έτρεχε µε τετραψήφια νούμερα, ο κόσμος βγήκε στο δρόµο. Οι διαδηλωτές επιτέθηκαν στο ίδιο το κοινοβούλιο. Αλλά σ᾿ αυτή τη χώρα φαίνεται πως ακόµη και η λαἹκή κινητοποίηση στερείται αυθεντικότητας. Επρόκειτο ουσιαστικά για µία όχι ιδιαίτερα µαζική κίνηση της αντίπολιτευσης µε µόνο αίτηµα τις πρόωρες εκλογές. Η κυβέρνηση πέφτει και προκηρύσσονται εκλογές. Ως δια µαγίας και µε εναν τεχνητό τρόπο, το δολλάριο που είχε φτάσει ν᾿ αντιστοιχεί -από µερικές δεκάδες τον προηγούμενο χρόνο- σε 8.000 λέβα, πέφτει στο μισό: 1.500 λέβα. Προφανώς και πάλι κάποιοι έγιναν εκατομμυριούχοι µέσα σε µία νύκτα αρκεί να είχαν τις κατάλληλες πληροφορίες την κατάλληλη ώρα…
Οι εκλογές έγιναν και οι σοσιαλιστές ηττήθηκαν. Κι όµως η πανίσχυρη κυβέρνηση του 52% ζητά ευρύτερη συναίνεση για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα. Ήδη τα πρώτα µέτρα που πρέπει να παρθούν σύµφωνα µε τις υποδείξεις του ΔΝΤ έχουν ανακοινωθεί; µία σειρά από “προβληματικές” επιχειρήσεις πρέπει να βάλουν λουκέτο µε αποτέλεσµα άλλοι 150.000 άνεργοι να προστεθούν στους 500.000 που ήδη υπάρχουν. Για να εξυγιανθεί το τραπεζικό σύστηµα σχεδόν όλες οι τράπεζες πρέπει να κλείσουν. Το λέβα πρέπει να ξαναπάρει την πραγµατική του αξία… Το επόμενο διάστηµα η Βουλγαρία Θα έχει κυβέρνηση αλλά ο λαός θα έχει χάσει οριστικά την ελπίδα για ένα καλύτερο µέλλον. Την ίδια στιγµή µία μειοψηφία ζει µε απίστευτη – και προκλητική – χλιδή κάνοντας τη χώρα να µοιάζει περισσότερο τριτοκοσµική.
Ο Βασιλιάς έρχεται
Μέσα σ᾽αυό το κλίµα της απογοήτευσης, ένα µεγάλο µέρος του πολιτικού κόσµου και του λαού υποστηρίζουν πως η επάνοδος του βασιλιά θα δώσει στη χώρα την αυτοπεποίθηση που χρειάζεται για να μπορέσει να πορευτεί ανάµεσα στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Ο βασιλιάς, λένε οι υποστηριχτές του, δεν έχει ανάγκη να αναμειχθεί σε σκάνδαλα, είναι ήδη ένας επιτυχηµένος επιχειρηματίας (το όνειρο κάθε Βούλγαρου σήµερα), κι έτσι η μοναρχία µπορεί να αποτελέσει το θεσµό εκείνο που να εγγυάται το σύνταγμα και την ομαλή λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύματος. Θα µπορεί ακόµη να ελέγχει την εκτελεστική εξουσία και να παρεμβαίνει στις περιπτώσεις κακοδιοίκησης, πολιτικών και οικονοµικών ατασθαλιών και να χτυπήσει τη διαφθορά – µία πληγή που οι Βούλγαροι χρεώνουν στη νεαρή δημοκρατία τους.
Ο Συμεών έφτασε στη Βουλγαρία λίγες εβδομάδες πριν από τις εκλογές. Το γεγονός της παρουσίας του στη Βουλγαρία απασχόλησε περισσότερο τα ΜΜΕ από οποιοδήποτε κόμμα από αυτά που έπαιρναν µέρος στις εκλογές και µάλιστα δεν ήταν λίγοι εκείνοι που µέσα από τα κανάλια και τους ραδιοσταθμούς τον προσφωνούσαν ως “η Α.Μ. Τσάρος Συμεών ΙΙ’. Στο ίδιο µήκος κύματος και οι πολιτικοί που δεν παρέλειψαν να συναντηθούν µαζί του. Ο δε πρόεὄρος της χώρας δήλωσε δηµόσια µετά το τέλος της συνάντησης που είχε µε τον Συμεών, πως δε θα ήταν αντίθετος στην διενέργεια δημοψηφίσµατος για την επαναφορά της βασιλείας στη χώρα.
Αν στη Ρουμανία, τη Σερβία και την Αλβανία το ζήτημα επαναφοράςτης βασιλείας συζητιέται απλώς χωρίς να διαφαίνεται, προς το παρόν τουλάχιστον, µια τέτοια προοπτική στη Βουλγαρία είναι ήδη μείζον πολιτικό ζήτηµα. Η δε λύση του πιθανόν να δοθεί συντομότερα απ’ ό,τι περιµένουμε. (Και είναι σχεδόν βέβαιο πως µια τέτοια εξέλιξη θα συμπαρασύρει και τις άλλες βαλκανικές, πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Η εξέλιξη αυτή θα κλείσει τον κύκλο στο σηµείο που άνοιξε πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεµο και κανείς δεν µπορεί να προβλέψειτις συνέπειες που θα υπάρξουν. Είναι ωστόσο γεγονός πως όσο αποἸδεολογικοποιημένα και να θέλει κανείς να δει το ζήτηµα της «παλινόρθωσης”, η βασιλεία στα Βαλκάνια είναι συνδεδεμένη µε όλη την παράδοση της “βαλκανοποίησης”: ξένοι προστάτες, µικροεθνικισµοί και αλυτρωτισμοί, “μεγάλες ιδέες” σε έναν πολύ μικρό χώρο.
Ο κακός (γκρίζος) λύκος έρχεται
Είναι κοινός τόπος πως η Ελλάδα είχε αναπτύξει ιδιαίτερα καλές σχέσεις µε τη Βουλγαρία την περίοδο της σοσιαλιστικής κυβέρνησης, έτσι ώστε να γίνεται συχνά λόγος για την ύπαρξη «άξονα Αθήνας-Σόφιας”. Η παράδοση αυτή, λεκτικά έστω, σ’ ένα βαθµό διατηρήθηκε και στην περίοδο που στην εξουσία της µετασοσιαλιστικής Βουλγαρίας, βρισκόταν το “με
ταλλαγμένο” κομμουνιστικό κόμμα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Από την άλλη µεριά, ο πρώην πρόεδρος Ζέλιου Ζέλεφ καὶ η δεξιά παράταξη επιθυμούσαν πάντοτε µία εξισορρόπηση των σχέσεων µεταξύ Άγκυρας και Αθήνας. Έτσι η Ελλάδα έχασε από καιρό την προνομιακή σχέση της µε τη Σόφια ενώ αντίθετα η Τουρκία από άσπονδος εχθρός έγινε για το βουλγαρικό κράτος, “φίλη και σύμμαχος”. Αυτό σηµαίνει πως σε περίπτωση νέας ελληνοτουρκικής κρίσης η Ελλάδα όχι µόνο δε θα μπορεί να υπολογίζει σε βουλγαρική υποστήριξη αλλά θα πρέπει να έχει και την προσοχή της σε όλο το µήκος των βορείων συνόρων της… Από την άλλη µεριά, η ύπαρξη ισχυρής μουσουλμανικής μειονότητας κάνει τη Σόφια να αισθάνεται πολύ ανασφαλής απέναντι στην Τουρκία. Ο τουρκικός επεκτατισµός απειλεί σαφώς και την ίδια την ακεραιότητα της χώρας εκμεταλλευόμενος το μουσουλµανικό στοιχείο που κατά 50% είναι τουρκογενές. Το αντίπαλον δέος (µόνον πιστόν ες ξυμµαχίαν) εξακολουθείνα υπάρχει. Για την ώρα ωστόσο, η Βουλγαρία, ακολουθώντας την µετά Νταβός Ελλάδα, ακολουθεί την πολιτική του κατευνασμού του τουρκικού επεκτατισμού.
Ο αποσταθεροποιητικός ρόλος που έχει αναλάβει να παίξει η ηγεσία της μουσουλμανικής µειονότητας δημιουργεί παράδοξες καταστάσεις. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στις πρόσφατες εκλογές η επίσηµη έκφραση της μουσουλμανικής μειονότητας (ο Αχμέτ Ντογκάν) συνεργάστηκε µε τους βασιλόφρονες και άλλα κόµµατα, ανάμεσα τους και τους Πράσινους (sic) στο “Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας” που ήρθε και πάλι τρίτο. Χαρακτηριστικό επίσης του ρόλου της ηγεσίας της μουσουλµανικής μειονότητας είναι το γεγονός πως όταν την παραμονή των εκλογών συνελήφθη ο µουσουλµάνος αρχιµαφιόζος γνῶστός µετο παρατσούκλι “Ρόκο”, ο Αχμέτ Ντογκάν έσπευσε να του προσφέρει πολιτική κάλυψη. Από την άλλη µεριά αρκετοί μουσουλμάνοι συμμετείχαν και στους άλλους εκλογικούς συνδυασμούς ακόµη και στο νέο κόµµα της “Ευρωαριστεράς” που επίσης πέρασε το εκλογικό µέτρο και εξελέγη στο κοινοβούλιο. Ιδιαίτερα στις µειονοτικές περιοχές, η επιρροή των μουσουλμάνων πολιτευτών υποχρεώνει όλα τα κόµµατα να “προσαρμόζουν” κατάλληλα την πολιτική τους.
Η συγκυρία ευνοεί περισσότερο από κάθε άλλη φορά την πιο ενεργή παρέμβαση του τουρκικού παράγοντα στη χώρα. Ἠδη υλοποιείται µία σηµαντική συμφωνία µεταξύ των δύο χωρών για τη δηµιουργία ελεύθερης ζώνης εμπορίου στα σύνορα της Βουλγαρίας µε την Τουρκία. Οι δε μουσουλμάνοι κατάφεραν πλέον στις περιοχές που αποτελούν την πλειοψηφία να αποκτήσουν γη καθώς και την ανάλογη οικονομική δύναμη εκμεταλλευόμενοι τη δυνατότητα να δραστηριοποιούνται οικονομικά στις δύο πλευρές των συνόρων. Και η µεγαλύτερη τέτοια περιοχή, αυτή του Κίρτζαλι βρίσκεται πολύ κοντά στην ελληνική Θράκη…
Μια ελληνική βαλκανική πρόταση
Μέσα σ’ ένα μάλλον απογοητευτικό τοπίο τι περιθώριο υπάρχει για µία ελληνική παρέµβαση; Στο επίπεδο της πολπικής η Ελλάδα θα επιθυμούσε στενότερες σχέσεις αλλά αυτές οι επιθυμίες σκοντάφτουν στην απροθυμία, τις αμφιταλαντεύσεις και της “κουτοπονηριές” της άλλης πλευράς που οφείλονται είτε στο φιλοτουρκικό προσανατολισμό της δεξιάς είτε στον κρατισµό-συγκεντρωτισµό της αριστεράς. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τρόπου με τον οποίο η βουλγαρική κυβέρνηση χειρίστηκε ὡς τώρα το ζήτηµα του αγωγού φυσικού αερίου Πύργου (Μπουργκάς) – Αλεξανδρούπολης. Ευθύνες βεβαίως υπάρχουν και στην ελληνική πλευρά καθώς ηΕλλάδα έχει συνηθίσει να ακολουθεί τις εξελίξεις και να προσπαθεί εκτων υστέρων να προλάβειτις αρνητικές γι’ αυτήν συνέπειες. Δεν είχε ποτέ της ένα σχέδιο παρέμβασης που να το ακολουθεί µε συνέπεια έτσι ώστε να µπορεί να κάνει πολιτική. Εάν η ενότητα και η συνεργασία µεταξύ των Βαλκανικών χωρών είναι µία στρατηγική, τότε η Ελλάδα έχει καθυστερήσει σηµαντικά στο να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που διαθέτει στις γειτονικές χώρες και ιδιαίτερα στη Βουλγαρία. Δεν έχει δηµιουργήσει τις προὐποθέσεις για µία τάση στη βουλγαρική πολιτική σκηνή που να επενδύει στο όραµα της βαλκανικής ενότητας και δεν αξιοποιεί την ανασφάλεια που η Βουλγαρία αισθάνεται απέναντι στον τουρκικό επεκτατισµό. Οι Έλληνες πολιτικοί δεν έχουν µάθει ακόµη -σε αντίθετη µε τους Τούρκους που αξιοποιούν την παράδοση της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή- ότι για να κάνεις πολιτική στα Βαλκάνια απαιτείται πρώτα απ᾿ όλα γνώση της βαλκανικής νοοτροπίας.
Στο οικονομικό επίπεδο, οι ελληνικές επενδύσεις είναι πολλές αλλά µικρές σε όγκο και καθώς απευθύνονται κυρίως στην τοπική κατανάλωση υφίστανται τις συνέπειες της κρίσης που µαστίζει τη χώρα. Οι πολιτιστικές και εκπαιδευτικές ανταλλαγές κινούνται σε χαμηλό επίπεδο ενώ η παρουσία χιλιάδων Ελλήνων φοιτητών στη χώρα δεν έχει το ανάλογο βάρος, κυρίως λόγω της υπεροπτικής και παρασιτικής συμπεριφοράς των Ελλήνων φοιτητών.
Οι προκλήσεις υπάρχουν. Ιδέες και πρωτοβουλίες που να τις υλοποιούν μπορούν να υπάρξουν. Αυτό που λείπει είναι το υποκείµενο. Μία συντονισμένη συλλογική προσπάθεια που να διαθέτει όραμα, σχέδιο και γνώση. Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι πρωτοβουλίες αποστολής ανθρωπιστικής βοήθειας. Η πρωτοβουλία των Δήμων και Κοινο-τήτωντης χώρας να ενισχύσουν τα ιδρύµατατης Φιλιππούπολης είναι µία πρωτοβουλία στη σωστή κατεύθυνση. Μία παράλληλη κίνηση προσφοράς ανθρωπιστικής βοήθειας από το Ελληνικό Καραβάνι Αλληλεγγύης, που φέτος δραστηριοποιήθηκε µε επιτυχία στην Αλβανία, προς τη Βουλγαρία επίσης δημιουργεί τις προὐποθέσεις για καλύτερες σχέσεις µε τους γείτονες µας. Το να κερδίζει κανείς την εµπιστοσύνη του άλλου στα Βαλκάγια είναι ομολογουμένως ένα δύσκολο εγχείρημα. Είναι ωστόσο το κλειδί για την επιτυχία µιας πολιτικής ειρήνης στην περιοχή.
Μέχρι την ώρα που η Βουλγαρία όπως και οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες θα καταφέρουν να ξαναβρούν τον εαυτό τους και θα στηριχτούν στις δικές τους δυνάµεις, η αλληλεγγύη µας δεν είναι απλώς ένδειξη φιλανθρωπίας αλλά επένδυση στο όραµα της ενότητας και της συνεργασίας των Βαλκανίων. Αν παρ᾽ όλ᾽ αυτά οι γείτονες μας οι Βαλκάνιοι επιλέξουν το δρόµο της διάλυσης, του µικροεθνικισμού και της “βαλκανοποίησης”, εμείς θα έχουµε ήδη δημιουργήσει µία άλλη βαλκανική πραγματικότητα, τα δικά µας Βαλκάνια και τότε θα είναι πολύ δύσκολο για τους δυτικούς ιµπεριαλιστές, τους Τούρκους επεκτατιστές και τους Βαλκάνιους εθνικιστές να τα διαλύσουν.
Λαμπρή 1997.
