του Κ. Γεώρμα, από το Άρδην τ. 29, Μάρτιος-Απρίλιος 2001
Στάνλεϊ Πέιν Η ιστορία του φασισμού, 1914-1945, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, σελ. 766.
Για όσους έχουν σχηματίσει μια εικόνα του φασισμού μέσα από την περιγραφή του από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή από την πολιτική χρήση του όρου, το βιβλίο αυτό θα λειτουργήσει ως αποκάλυψη. Οι συνέπειες της άκριτης χρήσης πολιτικών αφορισμών, όπως αποδείχτηκε πολλές φορές και στην ιστορία μας, είναι τραγικές. Και όπως εύγλωττα δείχνει ο Στάνλεϋ Πέιν η αριστερά του μεσοπολέμου, παρόλο που ήταν η πρώτη που επέβαλε αυτό τον όρο ως πολιτικό όπλο εναντίον των ανερχομένων τότε ολοκληρωτικών ιδεολογιών στη Δυτική Ευρώπη, αυτό έδρασε ως μπούμερανγκ, αφού η αδιάκριτη και άκριτη χρήση του όρου όχι μόνον οδήγησε σε πολιτικά ολέθριες πράξεις αλλά και, σε τελική ανάλυση, συσκότισε την ανάλυση για τις γενεσιουργές του αιτίες. Διαβάζοντας προσεκτικά τις πλούσιες ιστορικές παραθέσεις του βιβλίου, θα έλεγε κανείς ότι η συσκότιση αυτή ήταν ηθελημένη τόσο από την αριστερά όσο και από την φιλελεύθερη πτέρυγα. Ηθελημένη γιατί, όπως καταδεικνύει πειστικά ο Πέιν, ο φασισμός αποτελούσε μια από τις πολλές εκφάνσεις της νεωτερικότητας, αφού πολλές από τις απόψεις του αποτελούσαν συστατικά στοιχεία της.
Πιστεύω ότι η κύρια πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου έγκειται στην μεθοδολογία του και συνακόλουθα στην προσπάθειά του να μας αναδομήσει τον κόσμο που οι άνθρωποι τότε βίωναν. Η “αναδρομική θεώρηση” την οποία υιοθετεί δεν συνίσταται στην εκ των υστέρων ερμηνεία των φαινομένων αλλά στην προσπάθεια να σταθεί στο πλευρό των δρώντων υποκειμένων, να διακρίνει τις συνθήκες υπό τις οποίες έδρασαν, τα διλήμματα που αντιμετώπισαν, τι βάρυνε στην επιλογή των συγκεκριμένων δράσεων.
Για να το πετύχει αυτό, αφού ξεκινήσει με έναν προσωρινό ορισμό εργασίας του φασισμού, προχωρά σε μια ενδελεχή ανάλυση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Η ανάλυση αυτή αγκαλιάζει όλους τους τομείς της ζωής από την σεξουαλικότητα και την πρώτη επίγνωση της οικολογικής κρίσης μέχρι την τέχνη, την οικονομία, τις πολιτικές εξελίξεις και τις επιπτώσεις του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έπειτα προχωρεί σε μια συστηματική καταγραφή της ανόδου των δύο πρωτογενών φασιστικών κινημάτων, του ιταλικού και των ναζιστών, και προσπαθεί να φωτίσει τα αίτια που αλλού επέτρεψαν την άνοδο των φασιστικών κινημάτων στην εξουσία και αλλού την απέτρεψαν.
Για μένα, που είχα την τύχη να μεταφράσω αυτό το βιβλίο, το πιο συγκλονιστικό γεγονός δεν ήταν τόσο η κατάδειξη σημαντικών κοινών αντιλήψεων της φασιστικής ιδεολογίας με άλλα πολιτικά ρεύματα του μεσοπολέμου που θεωρούνταν προοδευτικά, ούτε η σχέση του με τις νεωτερικές αντιλήψεις. Ακόμα πιο συγκλονιστικό ήταν το γεγονός της ανακάλυψης ότι αντιλήψεις που αποτελούσαν θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ναζισμού αποτελούν σήμερα κυρίαρχες λογικές στις καταναλωτικές κοινωνίες της Δύσης -και όχι στην Ανατολή, την Αφρική και την Μέση Ανατολή, όπως κάπως άκομψα και σε αντίθεση με τις αναλύσεις του ισχυρίζεται ο συγγραφέας στον Επίλογο του. Παραθέτω, για παράδειγμα, την άποψη του γραμματέα του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Μπάρμαν περί επιστήμης -άποψη που είναι κοινώς αποδεκτή σήμερα: “0 εθνικοσοσιαλισμός θα πρέπει πάντα να καθοδηγείται από τα πιο πρόσφατα στοιχεία της επιστημονικής έρευνας”.
Όσον αφορά στο ερώτημα του τι ήταν ο φασισμός, ο συγγραφέας φαίνεται να συμφωνεί σε γενικές γραμμές με την Χάνα Άρεντ στο ότι ο ολοκληρωτισμός αποτελεί μια προσπάθεια επίλυσης των δυσεπίλυτων προβλημάτων της βιομηχανικής κοινωνίας. Όμως δεν παραμένει εκεί. Γιατί υπάρχουν μια πληθώρα στοιχείων της ναζιστικής σκέψης που προχωρούν πολύ πέρα από αυτό. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, από πολλές πλευρές, ο ναζισμός απλώς έσπρωξε στα άκρα αντιλήψεις που τότε ήταν κοινώς αποδεκτές (η αντίληψη για τον νέο άνθρωπο, η μανία του ενάντια στην παράδοση, η αντιθρησκευτική του στάση, η λατρεία της επαναστατικότητας κ.λπ.) και που σήμερα, θα συμπλήρωνα, αποτελούν κοινό τόπο. Θα κλείσουμε αυτό το μικρό σημείωμα με μια παράθεση από το βιβλίο που πιστεύουμε ότι θα λειτουργήσει ως ένα κίνητρο για μια πιο ενδελεχή μελέτη του:
“O ναζισμός ήταν μεγάλη επανάσταση: εναντίον της γραφειοκρατίας, εναντίον της άνοιας, χάριν της νεολαίας. Εναντίον των περιχαρακωμένων ιεραρχιών, εναντίον του καπιταλισμού, εναντίον της μικροαστικής νοοτροπίας, εναντίον της άνεσης και της ασφάλειας. Εναντίον της καταναλωτικής κοινωνίας, εναντίον της παραδοσιακής ηθικής. Για την απελευθέρωση του ενστίκτου, της επιθυμίας, του πάθους, του μίσους για τους μπάτσους (ναι, πράγματι!), της βούλησης για δύναμη και τη δημιουργία μιας ανώτερης κλάσης ελευθερίας”.