Ίων Δραγούμης: Τα «κρυμμένα» ημερολόγια (μέρος Γ΄)

Ίων Δραγούμης
Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912-Αύγουστος 1913
Εισαγωγή, επιμέλεια, σχόλια: Νώντας Τσίγκας.
Πρόλογος: Μάρκος Φ. Δραγούμης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα Ιούνιος 2021, σελ. 447.

Μέρος 3ο

Το πείραμα να υπάρξει ο ελληνισμός εντός της Τουρκίας, μετά την επανάσταση των Νεότουρκων, συντονίστηκε από την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως», που δημιούργησε ο Ίων μαζί με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Όπως γράφει ο τελευταίος, μετέφεραν στους ομογενείς της Κωνσταντινούπολης 1.000 περίστροφα και στην ευρύτερη περιφέρεια 5.000 όπλα1. Η πολεμική αναμέτρηση συνεπώς δεν αποκλειόταν. Όπως και η συνεννόηση μεταξύ των χριστιανικών εθνών, ίσως και κάποιων μουσουλμάνων, κατά των Νεότουρκων: «Από την δεύτερη αυτή περίοδο της προσπαθείας του Ελληνισμού της Τουρκίας ήταν βέβαιο, αν όχι τίποτε περισσότερο, ότι μέσα στον κοινό και δύσκολο αγώνα κατά των Νεοτούρκων, το γενικώτερο συμφέρον θα στόμωνε τις μεταξύ των χριστιανικών τουλάχιστον εθνών, εχθρότητες, πράγμα που θα ευκόλυνε την συνεννόηση και την συνεργασία τους και για το μέλλον και θα παράσερνε σε συνεννόηση και συνεργασία και τα ομογενή τους κράτη που αν άλλοτε, επί Τρικούπη, το 1891 π.χ., δεν ημπόρεσαν να συνεννοηθούν, ο κύριος λόγος ήταν ότι δεν προετοίμασε την συνεννόηση των κρατών η συνεννόηση των εθνών»2. Συνεπώς ο ελληνοτουρκισμός μεταμορφώθηκε σε συνεργασία όλων των βαλκανικών λαών κατά της Τουρκίας και των Νεότουρκων. Ήταν εύλογη η εξέλιξη αυτή, αφού είχαν προηγηθεί γεγονότα όπως: «Και ο μουσουλμανικός φανατισμός αφήνιαζε συχνότερα μετά το Σύνταγμα. Κάθε τόσο εξισλαμίσεις, αρπαγές κοριτσιών»2. Ο Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης επιβεβαιώνει μάλιστα σε επιστολή του προς τον Ίωνα της 5.1.1910: «Εἶδα τόν Βενιζέλο. Εἶναι νέος καί εὑρύς ἄνθρωπος. Μπορεῖ νά συνεννοηθῆ κανείς συζητών μέ αὐτόν διότι μιλεῖ τήν ἴδια περίπου γλῶσσα μέ μᾶς»3.
Ο Ιων στη δεύτερη επιστολή του, στις 26 Απριλίου 1915, προς τον αδερφό του Φ. Δραγούμη από την Πετρούπολη, αποκαλύπτει ότι αυτός ενέπνευσε την πολιτική του Βενιζέλου για τη Μικρά Ασία. Γράφει: «Το ζήτημα της Μικρασίας, ούτε το πρωτοσυλλογίστηκε ούτε το πρωτοδούλεψε κανείς άλλος παρά ο ταπεινός σας δούλος, και αυτός έδωσε και στο Βενιζέλο την ιδέα αυτή, ξέρεις πότε; Λίγες μέρες πριν αρχίση στα 1912 ο πόλεμος, ο Βενιζέλος με κάλεσε με τον Κορομηλά ήταν εκεί και ο Εξαδάκτυλος και ο Νίδερ και νομίζω και ο Δαγκλής -η συνεδρίαση στο Υπουργείο των Στρατιωτικών- και εκεί είπα, και το παραδέχτηκε και ο Βενιζέλος, πως αν δεν μπορέσουμε να πάρουμε όλη την ευρωπαϊκή συνέχεια ως την Πόλη, πρέπει η πολιτική μας να τείνη να πάρουμε όσο μπορούμε περισσότερο από τη Μακεδονία, την Ήπειρο και μέρος της Θράκης και να πάρουμε και από τη Μικρασία όσο μπορούμε περισσότερο μέρος. Ολόκληρο το σχέδιό μου το βρίσκεις σε ένα-δυο φύλλα της Νέας Ημέρας όταν έβγαινε στο Τριέστι. Στα 1905-1906. Το έγραψα από το Δεδεαγάτς τότε… Δεν τα λέω αυτά για να σου δείξω πως εγώ έχω τη δόξα της προτεραιότητας, μα για να καταλάβης πως ίσια ίσια για να πάρουμε την Πόλη έκαμα και δούλεψα το σχέδιο εκείνο της Μικρασίας, για να περισφίξουμε την Πόλη με ελληνικά κράτη γύρω γύρω και με ελεύθερο κράτος στην Πόλη την ίδια και μια μέρα να πήξουν αυτά τα ελληνικά κράτη το μεγάλο ελληνικό κράτος με την Πόλη, πνίγοντας τη βουλγαρική σφήνα, που μοιραία θα γίνονταν, το έβλεπα από το 1905 και σαν προφητικά το είπα στη Νέα Ημέρα τότε, και μάλιστα ώρισα ακριβώς όπως έγιναν τα σύνορα μεταξύ Αίνου, δηλαδή του Έβρου, και Νέστου για τα παράλια αυτά προσωρινά πάντα της Βουλγαρίας. Δε θα πάμε από τη Θράκη στην Πόλη, θα πάμε από τη Μικρασία»4.
Ο Ί. Δραγούμης υπήρξε μια ευαίσθητη και σύνθετη προσωπικότητα. Διόλου δογματικός, ήταν ανοιχτός στην επίδραση πολλών διαφορετικών πνευματικών ρευμάτων. Όπως γράφει στον πρόλογο ο Μάρκος Φ. Δραγούμης «άλλος ήταν ο Ίων του 1902, άλλος του 1912 κι άλλος του 1920, στις παραμονές της δολοφονίας του» (σελ. 12). Ο λόγος του εισάγει στον νεοελληνικό στοχασμό την εξερεύνηση του εσωτερικού ανθρώπου. Αυτή ίσως ήταν η μεγαλύτερη καινοτομία του. Ο Νώντας Τσίγκας, με την έξοχη δουλειά του, μας χάρισε τα άγνωστα ημερολόγια του 1912-1913, τα οποία είναι πολύτιμα για να τεκμηριώσουμε την εξέλιξη της δραγουμικής σκέψης. Με το ίδιο ενδιαφέρον περιμένουμε τα Ημερολόγια των ετών 1902-19086, καθώς και τα ποιήματα του Δραγούμη.

Σημειώσεις

1. Αθαν. Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, επιμέλεια Θ. Βερέμης-Κ. Μπούρα, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σελ.52.
2. Ό. π. σελ. 64.
3. Ό. π. σελ. 84.
4. Ό. π. σελ. 205.
5. Σ. Κουτρούλης, Εθνισμός και κοινοτισμός, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2004, σελ. 62.
6. Ο Νώντας Τσίγκας δημοσίευσε στην εβδομαδιαία εφημερίδα Οδός της Καστοριάς μέρος των αδημοσίευτων ημερολογίων του Ί. Δραγούμη που καλύπτουν την περίοδο 5 Μαΐου 1902 μέχρι 11 Οκτωβρίου 1904 με τον τίτλο «Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου…» καθώς την συλλογή ποιημάτων του με τον τίτλο «Ακούω τρέμοντας σιωπή- Ίων Δραγούμης, Τα ποιήματα 1898-1905» σε εισαγωγή της Ιωάννας Ναούμ.