Ο Πούτιν στριμώχνεται -

Ο ρόλος των «γερακιών» στην κλιμάκωση

Της Marlene Laruelle από τους New York Times

22 Σεπτεμβρίου 2022

Στον απόηχο μιας εκπληκτικής αντεπίθεσης κατά την οποία οι ουκρανικές δυνάμεις ανακατέλαβαν περισσότερα από 1.000 μίλια εδάφους, η Ρωσία είναι ανήσυχη.

Τα συνήθως τόσο ευγενικά απέναντι στην εξουσία, πολιτικά talk show της χώρας έχουν δώσει το λόγο σε πιο επικριτικές φωνές. Οι πολέμιοι του πολέμου έχουν αναθαρρήσει -περίπου 40 αξιωματούχοι από δημοτικά συμβούλια υπέγραψαν ένα κείμενο όπου ζητούν την παραίτηση του προέδρου- και άλλοτε νομοταγείς προσωπικότητες έχουν αρχίσει να μουρμουρίζουν για τις αποτυχίες του καθεστώτος.

Ένδειξη της γενικής δυσαρέσκειας, αποτελεί και το γεγονός ότι η Alla Pugacheva, η πιο διάσημη ποπ σταρ της Ρωσίας του 20ου αιώνα, τάχθηκε ενάντια στον πόλεμο. Έξι μήνες συναίνεσης έχουν αρχίσει να ρηγματώνονται. Αυτή η συναίνεση δεν ήταν τόσο χαλύβδινη όσο φαινόταν. Ενώ πολλοί δυτικοί παρατηρητές τείνουν να βλέπουν το ρωσικό καθεστώς ως μονόλιθο, η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη.

Αν και ο πόλεμος έχει συρρικνώσει σημαντικά τα περιθώρια διαφωνίας, εξακολουθούν να υπάρχουν ορισμένα ανταγωνιστικά ιδεολογικά στρατόπεδα εντός της άρχουσας ελίτ, ικανά να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί. Για παράδειγμα, οι λεγόμενοι συστημικοί φιλελεύθεροι, συγκεντρωμένοι κυρίως σε κρατικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και μεταξύ των ολιγαρχών, έχουν εκφράσει ανησυχίες για τις συνέπειες του πολέμου στη ρωσική οικονομία. Αλλά είναι μια άλλη ομάδα, η οποία ενισχύεται από την αδυναμία του Κρεμλίνου να επιτύχει τη νίκη στην Ουκρανία, η οποία ασκεί ολοένα και μεγαλύτερη πίεση στο καθεστώς.

Θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε το «κόμμα του πολέμου». Αποτελούμενο από τις υπηρεσίες ασφαλείας, το Υπουργείο Άμυνας και προβεβλημένα μέσα ενημέρωσης και πολιτικές προσωπικότητες, περιλαμβάνει ολόκληρο το ριζοσπαστικό εθνικιστικό οικοσύστημα – και οι οπαδοί του ασκούν μια διαρκή κριτική στον χειρισμό του πολέμου της Ουκρανίας από το Κρεμλίνο. Ισχυροί, καλά τοποθετημένοι και ιδεολογικά στοχοπροσηλωμένοι, επιθυμούν μια πολύ πιο επιθετική πολεμική προσπάθεια. Και αν κρίνουμε από την ομιλία του κ. Πούτιν την Τετάρτη, όπου ανακοίνωσε την επιστράτευση περίπου 300.000 στρατιωτών, έδωσε την υποστήριξή του σε δημοψηφίσματα στις τέσσερις κατεχόμενες περιοχές της Ουκρανίας για την ένταξη στη Ρωσία και επανέλαβε την απειλή της πυρηνικής κλιμάκωσης – φαίνεται να προσχωρεί στις απόψεις τους.

Το «κόμμα του πολέμου» έχει γίνει όλο και πιο ενεργό από τον Απρίλιο, ήδη, όταν έγινε σαφές ότι ο ρωσικός στρατός δεν μπόρεσε να κατακτήσει το Κίεβο και να ανατρέψει την κυβέρνηση Ζελένσκι. Ο πιο μετριοπαθής στόχος της Μόσχας –η κατάκτηση του Ντονμπάς και η εξασφάλιση μιας χερσαίας γέφυρας στην προσαρτημένη Κριμαία– έμοιαζε σαν μια αφόρητη υποχώρηση. Καθ’ όλη αυτή την περίοδο, τα γεράκια της Ρωσίας διέθεταν από έναν απροσδόκητο ηχηρό σύμμαχο: τα πολλά κανάλια του Telegram, μερικά από τα οποία έχουν έως και ένα εκατομμύριο ακόλουθους, τα οποία διοικούνται από δημοσιογράφους συνδεδεμένους με τον Ρωσικό Στρατό. Μέσα από έναν ποταμό σχολίων, τα κανάλια επικρίνουν την αναποφασιστικότητα της κυβέρνησης και ζητούν την ολοκληρωτική κατάκτηση της Ουκρανίας και τη μαζική επιστράτευση του ρωσικού πληθυσμού.

Μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, το επίπεδο της κριτικής ήταν διαχειρίσιμο από το καθεστώς. Όμως τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν τον Αύγουστο, όταν η Darya Dugina, κόρη ενός από τους πιο γνωστούς αυτοκρατορικούς ιδεολόγους της Ρωσίας, του Alexander Dugin, δολοφονήθηκε στη Μόσχα. Άγνωστοι παραμένουν οι δράστες και ο στόχος της επίθεσης. Αλλά το αποτέλεσμα ήταν ξεκάθαρο. Φέρνοντας την αντιπαράθεση σε μια από τις πιο προβεβλημένες περιοχές της πρωτεύουσας, η δολοφονία επιβεβαίωσε την αρνητική άποψη των γερακιών για την πολεμική προσπάθεια. Με αφετηρία τον θάνατο της Dugina, το κόμμα του πολέμου χρησιμοποιεί το «μαρτύριο» της για να ανανεώσει τις εκκλήσεις για έναν πόλεμο μεγάλης κλίμακας με απροκάλυπτα εσχατολογικούς τόνους.

Η στρατιωτική ανατροπή των τελευταίων εβδομάδων μεταβλήθηκε σε όπλο στα χέρια τους. Ο διαβόητος αρχηγός της Τσετσενίας, Ραμζάν Καντίροφ, κάλεσε σε «αυτο-κινητοποίηση», καλώντας τις περιφερειακές ελίτ να στρατολογήσουν τουλάχιστον 1.000 πολίτες η καθεμία, συγκεντρώνοντας περίπου 85.000 νέους στρατιώτες συνολικά. Ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Γκενάντι Τζιουγκάνωφ μια ακόμα βασική φιγούρα των εθνικιστικών κύκλων, ζήτησε τη «μέγιστη κινητοποίηση δυνάμεων και πόρων» και κάλεσε το Κρεμλίνο να χαρακτηρίσει τη σύγκρουση ως πόλεμο και όχι ως «ειδική επιχείρηση». Και ο Yevgeny Prigozhin, ο de facto επικεφαλής μιας σκιώδους ομάδας μισθοφόρων γνωστής ως Ομάδα Βάγκνερ, στρατολογεί κρατούμενους για να τους στείλει στο μέτωπο.

Η κριτική τους έχει αναμφίβολα αποδώσει. Μολονότι δεν κηρύχθηκε καθολική επιστράτευση, η «μερική επιστράτευση» του κ. Πούτιν, περίπου 300.000 στρατιωτών, αποτελεί μια σημαντική επιτυχία για το κόμμα του πολέμου. Άλλωστε και τα σχέδια για τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων στα κατεχόμενα εδάφη της Ουκρανίας –Ντόνετσκ και Λουχάνσκ στα ανατολικά, Χερσώνας και Ζαπορίζκα στο νότο– έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να επαναπροσδιορίσουν τους όρους της σύγκρουσης, προς την κατεύθυνση που επιζητούσαν τα γεράκια, επικριτές του προέδρου. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι ο κ. Πούτιν μπορεί να κλιμακώσει και στο εσωτερικό, στρεφόμενος ακόμη περισσότερο προς την καταστολή.

Η διοίκηση, για παράδειγμα, εντείνει την προπαγάνδα στους μαθητές και έχει θεσπίσει νέους περιορισμούς στην θεωρούμενη επιβλαβή για τα χρηστά ήθη τέχνη. Οι υπηρεσίες ασφαλείας, από την πλευρά τους, επικεντρώνονται στην εξάλειψη κάθε διαφωνίας, τη σύλληψη και τη φυλάκιση κάθε μορφής αντιπολίτευσης. Στα πανεπιστήμια, οι φοιτητές και οι καθηγητές δέχονται αυξανόμενη πίεση να κόψουν κάθε δεσμό με τους δυτικούς ομολόγους τους. Ήδη εκτεταμένες, αυτές οι προσπάθειες μπορούν να επιταθούν και να εμπλέξουν περισσότερους Ρώσους στα δίχτυα τους.

Μια τέτοια προσέγγιση όμως δεν είναι χωρίς κινδύνους. Μεταξύ των πολιτών, το ενδιαφέρον για τον πόλεμο και το φαινόμενο της «συσπείρωσης γύρω από τη σημαία» εξασθενεί. Η πιο έντονη καταστολή σε συνδυασμό με μια αυξανομένη ανησυχία για το ανθρώπινο κόστος του πολέμου, καθώς όλο και περισσότεροι άνδρες καλούνται στο στράτευμα, θα μπορούσαν να τους απομακρύνουν ολοκληρωτικά. Οι νέοι και μορφωμένοι Ρώσοι ενδέχεται να εγκαταλείψουν τη χώρα σε μεγαλύτερους αριθμούς από ό,τι γίνεται ήδη.

Δεν υπάρχει επίσης καμία βεβαιότητα ότι οι σκληροπυρηνικοί της άρχουσας ελίτ θα αρκεστούν στην εσωτερική καταστολή ως υποκατάστατο της στρατιωτικής επιτυχίας— ή ότι η συσσώρευση στρατευμάτων θα αλλάξει ουσιαστικά τη δυναμική στο πεδίο της μάχης. Με έναν καταπονημένο και εξαντλημένο στρατό, ο κ. Πούτιν πρέπει να βρει έναν τρόπο να επιτύχει ένα στρατιωτικό αποτέλεσμα που να μπορεί να προβληθεί ως τουλάχιστον μερική νίκη. Άλλωστε δεν βοηθά το γεγονός ότι οι μεγάλοι υποστηρικτές της χώρας, η Κίνα και η Ινδία, έχουν αρχίσει να εκφράζουν ανησυχίες.

Βέβαια ακόμα και εν μέσω τέτοιων δυσκολιών, θα ήταν λάθος να προβλέψουμε την κατάρρευση ενός καθεστώτος, που έχει επιβληθεί εδώ και δύο δεκαετίες. Όμως ο κ. Πούτιν, όπως κάθε ηγέτης, έχει ανάγκη νομιμοποίησης για να μπορεί να διασφαλίζει την κυριαρχία του. Και τις επόμενες εβδομάδες και μήνες, μπορεί να ανακαλύψει ότι το έδαφος κάτω από τα πόδια του έχει αρχίσει να μετατοπίζεται.

Μετάφραση Γ.Κ.