Η Μικρασιατική εκστρατεία

Η ελ­λη­νι­κή διεκ­δί­κη­ση που προ­βλή­θη­κε, στο συ­νέ­δριο των Πα­ρι­σί­ων το 1918, ε­πί της Ιω­νί­ας δεν ε­δρα­ζό­ταν α­πλώς σε ι­δε­ο­λο­γι­κούς λό­γους (ε­θνι­κή ο­λο­κλή­ρω­ση) ή σε λό­γους αρ­χής (δι­καί­ω­μα αυ­το­διά­θε­σης των λα­ών δε­δο­μέ­νης της πλειο­ψη­φί­ας στο βι­λα­έ­τιο Σμύρ­νης) αλ­λά και σε ά­με­σα πρα­κτι­κούς σκο­πούς που α­να­φέ­ρο­νταν στην  προ­στα­σί­α της ζω­ής και της τι­μής του μι­κρα­σια­τι­κού ελ­λη­νι­σμού, ο ο­ποί­ος γνώ­ρι­ζε τα τε­λευ­ταί­α χρό­νια την πο­λι­τι­κή γε­νο­κτο­νί­ας που εί­χε ε­ξα­πο­λύ­σει το ε­γκλη­μα­τι­κό κο­μι­τά­το των Νε­ό­τουρ­κων.
Σύμ­φω­να με στοι­χεί­α του Οι­κου­με­νι­κού Πα­τριαρ­χεί­ου 773.915 Έλ­λη­νες (298.449 α­πό Μ. Α­σί­α, 257.019 α­πό Πό­ντο και 218.447 α­πό Α­νατ. Θρά­κη) εί­χαν ε­κτο­πι­στεί τα τε­λευ­ταί­α έ­ξι χρό­νια (και μά­λι­στα α­πό το 1913-1914, εν και­ρώ ει­ρή­νης τυ­πι­κά…) και απ’ αυ­τούς 250.000 δεν γύ­ρι­σαν πο­τέ. Εί­χαν βρει οι­κτρό θά­να­το στα ερ­γα­τι­κά τάγ­μα­τα, τα πρώ­τα στρα­τό­πε­δα συ­γκε­ντρώ­σε­ως του 20ού αιώ­να.
Δύ­ο σο­βα­ροί πα­ρά­γο­ντες δια­μόρ­φω­ναν στα τέ­λη του 1918 μια μο­να­δι­κή ευ­και­ρί­α ε­πέμ­βα­σης της Ελ­λά­δας στη Μ. Α­σί­α: πρώ­τον, η κα­τάρ­ρευ­ση του δόγ­μα­τος της ο­θω­μα­νι­κής α­κε­ραιό­τη­τας, που κυ­ριαρ­χού­σε για αιώ­νες στην α­να­το­λι­κή πο­λι­τι­κή των Δυ­τι­κών Δυ­νά­με­ων· δεύ­τε­ρον, η συ­ντρι­βή της Τουρ­κί­ας (αλ­λά και της Βουλ­γα­ρί­ας) κα­τά τον Α΄ Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο. Κα­τά τους ό­ρους της α­να­κω­χής, η Τουρ­κί­α έ­πρε­πε να πα­ρα­δώ­σει ό­λο τον ε­ξο­πλι­σμό και το στό­λο της και να α­πο­στρα­τευ­θεί. Αγ­γλι­κά και γαλ­λι­κά στρα­τεύ­μα­τα εί­χαν κα­τα­λά­βει την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και καί­ρια ση­μεί­α στην Α­να­το­λή ε­νώ για πα­ρό­μοια δρά­ση ε­τοι­μά­ζο­νταν και οι Ι­τα­λοί. Έ­νας βα­θύς δι­χα­σμός συ­ντη­ρη­τι­κών (ι­σλα­μι­στών) και ε­θνι­κι­στών α­πλω­νό­ταν σε ό­λη την τουρ­κι­κή κοι­νω­νί­α που πε­ρι­δε­ής έ­βλε­πε το φά­σμα του δια­με­λι­σμού.
Αν  στα πα­ρα­πά­νω συ­νυ­πο­λο­γί­σει κα­νείς την α­ριθ­μη­τι­κή υ­πε­ρο­χή των ελ­λη­νι­κών στρα­τιω­τι­κών δυ­νά­με­ων στο μέ­τω­πο της Ιω­νί­ας το 1919-1920 (υ­πε­ρο­χή που μό­λις το 1921 θα ι­σο­ζυ­γι­στεί ε­νώ το 1922 μό­νο το­πι­κά, στο μέ­τω­πο του Α­φιόν ό­που ε­πι­τί­θε­νται, έ­χουν υ­πε­ρο­χή οι Τούρ­κοι) αλ­λά και τα γε­νι­κό­τε­ρα δη­μο­γρα­φι­κά δε­δο­μέ­να –κα­μιά σχέ­ση με τη ση­με­ρι­νή διαφορά, τό­τε οι δύ­ο λα­οί, συ­νο­λι­κά εί­ναι πε­ρί­που ι­σο­δύ­να­μοι– συ­νει­δη­το­ποιεί κα­νείς ό­τι το γε­ω­στρα­τη­γι­κό πλαί­σιο της ε­πο­χής ή­ταν εκ­πλη­κτι­κά πρό­σφο­ρο για την α­νά­λη­ψη μιας πο­λι­τι­κής ε­θνι­κής α­πο­κα­τά­στα­σης του ελ­λη­νι­σμού στις ι­στο­ρι­κές του χώ­ρες. Μια ευ­και­ρί­α που κά­θε χί­λια χρό­νια πα­ρου­σιά­ζε­ται και την ο­ποί­α ο ελ­λα­δι­σμός έ­κα­με ό, τι μπο­ρού­σε για να τη χά­σει. Εκ των υ­στέ­ρων α­σφα­λείς κρί­σεις δεν έ­χουν κα­μιά ου­σια­στι­κή α­ξί­α. Μή­πως εκ των υ­στέ­ρων και η Ζυ­ρί­χη για το Κυ­πρια­κό δεν μας φαί­νε­ται σή­με­ρα ως μια α­νέ­φι­κτα ι­δα­νι­κή συν­θή­κη μπρο­στά στο ση­με­ρι­νό μας κα­τά­ντη­μα;
Η α­πε­λευ­θέ­ρω­ση της Σμύρ­νης δεν ή­ταν μια “α­πο­στο­λή” την ο­ποί­α εύ­κο­λα μας α­νέ­θε­σαν οι Σύμ­μα­χοι. Τα α­ποι­κια­κά τους συμ­φέ­ρο­ντα στην Α­να­το­λή, αλ­λη­λο­συ­γκρουό­με­να εν πολ­λοίς, κα­θι­στού­σαν ε­ξαι­ρε­τι­κά δύ­σκο­λη την α­να­γνώ­ρι­ση των ελ­λη­νι­κών δι­καί­ων. Οι Σύμ­μα­χοι δεν εί­χαν α­πο­σα­φη­νί­σει τα σχέ­διά τους για το μέλ­λον της ο­θω­μα­νι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας μέ­χρι το τέ­λος του πο­λέ­μου. Μας α­ρέ­σει- δεν μας α­ρέ­σει (έ­τσι προ­χω­ρεί η ι­στο­ρί­α), η εκ­δί­ω­ξη των Τούρ­κων α­πό την Ευ­ρώ­πη και η α­πε­λευ­θέ­ρω­ση των χρι­στια­νι­κών πλη­θυ­σμών που εί­χαν γνω­ρί­σει τρο­με­ρές διώ­ξεις τα τε­λευ­ταί­α χρό­νια έ­πρε­πε να συν­δυα­στεί με τα στρα­τη­γι­κά και οι­κο­νο­μι­κά συμ­φέ­ρο­ντα των Δυ­νά­με­ων στην Εγ­γύς Α­να­το­λή. Η Ρω­σί­α, σο­βιε­τι­κή πια, ή­ταν ε­κτός μά­χης σε αυ­τή την α­να­δια­νο­μή. Α­ντί­θε­τα, έ­πρε­πε να συ­νυ­πο­λο­γι­στεί  και η α­ντι­με­τώ­πι­σή της, στην ο­ποια­δή­πο­τε συμ­φω­νί­α. Μέ­σα σε έ­να πε­ρι­βάλ­λον α­μεί­λι­κτων συμ­φε­ρό­ντων, η δι­πλω­μα­τι­κή ι­διο­φυ­ί­α του Ελ. Βε­νι­ζέ­λου υ­πήρ­ξε α­πο­φα­σι­στι­κός πα­ρά­γο­ντας για τη δυ­να­μι­κή προ­βο­λή των ελ­λη­νι­κών διεκ­δι­κή­σε­ων και την ε­πί­τευ­ξη των ελ­λη­νι­κών στό­χων. Πυ­ρή­νας της ι­διο­φυούς πο­λι­τι­κής η σύν­δε­ση ελ­λη­νι­κών και δυ­τι­κών συμ­φε­ρό­ντων, κά­τι που εί­ναι τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κό τό­σο α­πό την “α­νε­ξαρ­τη­σιο­λο­γι­κή” δη­μο­κο­πί­α του πα­λαιο­κομ­μα­τι­σμού, ό­σο και α­πό την πε­λα­τεια­κή νο­ο­τρο­πί­α της με­τα­πο­λε­μι­κής ε­θνι­κο­φρο­σύ­νης.
Ο Βε­νι­ζέ­λος έ­πει­σε τους Άγ­γλους ό­τι η Ελ­λά­δα μπο­ρού­σε να εί­ναι, με­τά την κα­τάρ­ρευ­ση της Τουρ­κί­ας, το πο­λύ­τι­μο α­ντί­βα­ρο α­πέ­να­ντι στη Σο­βιε­τι­κή Ρω­σί­α και ο α­να­ντι­κα­τά­στα­τος ε­ταί­ρος των Άγ­γλων στην Εγ­γύς Α­να­το­λή. Ε­ξα­σφά­λι­σε τη συ­γκα­τά­θε­ση των Γάλ­λων (που ή­ταν οι κυ­ριό­τε­ροι  προ­πο­λε­μι­κοί πι­στω­τές της Τουρ­κί­ας) με τη συμ­με­το­χή της Ελ­λά­δας στην εκ­στρα­τεί­α της Ου­κρα­νί­ας. Α­νέ­πτυ­ξε κα­λές σχέ­σεις με τις Η.Π.Α. υ­ιο­θε­τώ­ντας με εν­θου­σια­σμό τις ι­δέ­ες του προ­έ­δρου Ου­ίλ­σον για την Κοι­νω­νί­α των Ε­θνών. Πέ­τυ­χε να βρει φόρ­μου­λα συ­νερ­γα­σί­ας α­κό­μη και με τους Ι­τα­λούς των ο­ποί­ων τα συμ­φέ­ρο­ντα (Μ. Α­σί­α, Δω­δε­κά­νη­σος, Β. Ή­πει­ρος) ή­σαν ευ­θέ­ως α­ντί­θε­τα με αυ­τά της Ελ­λά­δας. Την αυ­γή της 2ας Μα­ΐ­ου 1919 (με­τά α­πό έ­ναν δι­πλω­μα­τι­κό μα­ρα­θώ­νιο το τε­λευ­ταί­ο δε­κα­ή­με­ρο του Α­πρι­λί­ου), τα ελ­λη­νι­κά πλοί­α ει­σήλ­θαν στον κόλ­πο της Σμύρ­νης. Πό­θοι αιώ­νων γί­νο­νταν πραγ­μα­τι­κό­τη­τα.

Ο θρί­αμ­βος

Οι ελ­λη­νι­κές δυ­νά­μεις α­πε­λευ­θέ­ρω­σαν την προ­κα­θο­ρι­σμέ­νη πε­ριο­χή του βι­λα­ε­τί­ου Σμύρ­νης (προς Β. ως το Α­ϊ­βα­λί και προς Ν. ως την Έ­φε­σο) αλ­λά μέ­χρι τον Ιού­νιο του 1920 δεν ε­πι­τρά­πη­κε η προ­έ­λα­σή τους. Συ­νέ­πεια: να δο­θεί χρό­νος στην α­νά­πτυ­ξη του κε­μα­λι­κού κι­νή­μα­τος που ορ­γά­νω­σε τους ατάκτους σε ε­θνι­κι­στι­κό κί­νη­μα και ε­πι­βλή­θη­κε στο σκλη­ρό εμ­φύ­λιο πό­λε­μο με τις νο­μι­μό­φρο­νες σουλ­τα­νι­κές και ι­σλα­μι­κές δυ­νά­μεις. Οι ελ­λη­νι­κές πιέ­σεις για συ­ντρι­βή του κι­νή­μα­τος αυ­τού α­πέ­δω­σαν μό­λις τον Ιού­νιο του 1920 ό­ταν οι κε­μα­λι­κές δυ­νά­μεις α­πει­λού­σαν την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και τα Στε­νά. Με μια θυελ­λώ­δη ε­ξόρ­μη­ση που άρ­χι­σε στις 9 Ιου­νί­ου, ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός α­πε­λευ­θέ­ρω­σε ευ­ρύ­τα­τη πε­ριο­χή της Δυ­τι­κής και της Βο­ρειο­δυ­τι­κής Μι­κράς Α­σί­ας. Στη συ­νέ­χεια α­πε­λευ­θε­ρώ­θη­κε η Α­νατ. Θρά­κη με συν­δυα­σμέ­νη ε­πι­χεί­ρη­ση α­πό τον Έ­βρο και την Προ­πο­ντί­δα, με υ­πο­στή­ρι­ξη του αγ­γλι­κού πο­λε­μι­κού ναυ­τι­κού. Το η­θι­κό των Τούρ­κων κα­τέρ­ρευ­σε. Έ­να μή­να αρ­γό­τε­ρα, ο δρό­μος για τη Με­γά­λη Ελ­λά­δα, σφρα­γι­ζό­ταν στις Σέ­βρες. Οι στρα­τιω­τι­κές ε­πι­χει­ρήσεις του κα­λο­και­ριού του 1920 α­νά­γκα­σαν την Πύ­λη να υ­πο­κύ­ψει στο συμ­μα­χι­κό τε­λε­σί­γρα­φο.
Στις 28 Ιου­λί­ου/10 Αυ­γού­στου 1920, στη με­γά­λη αί­θου­σα του δη­μαρ­χεί­ου των Σε­βρών, οι α­ντι­πρό­σω­ποι των Συμ­μά­χων και των συ­να­σπι­σμέ­νων Δυ­νά­με­ων υ­πέ­γρα­ψαν την τε­λευ­ταί­α συν­θή­κη ει­ρή­νης του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου, τη συν­θή­κη με την ο­θω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρί­α. Με τη συν­θή­κη πα­ρα­σχέ­θη­κε στην Ελ­λά­δα πε­ντα­ε­τής ε­ντο­λή για την πε­ριο­χή Σμύρ­νης, με­τά το τέ­λος της ο­ποί­ας θα γι­νό­ταν αί­τη­ση και δη­μο­ψή­φι­σμα για προ­σάρ­τη­σή της στην Ελ­λά­δα. Τυ­πι­κά η πε­ριο­χή πα­ρα­μέ­νει υ­πό τουρ­κι­κή κυ­ριαρ­χί­α, αλ­λά με­τα­βι­βά­ζε­ται στην ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση η ε­νά­σκη­ση των κυ­ριαρ­χι­κών δι­καιω­μά­των στην πε­ριο­χή και διοι­κεί­ται α­πό Έλ­λη­να ύ­πα­το αρ­μο­στή και το­πι­κή α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κή συ­νέ­λευ­ση.
Η Τουρ­κί­α πα­ραι­τή­θη­κε απ’ ό­λα τα α­ρα­βι­κά ε­δά­φη Συ­ρί­ας, Με­σο­πο­τα­μί­ας, Πα­λαι­στί­νης και Χε­τζά­ζης, α­πό κά­θε κυ­ριαρ­χι­κό δι­καί­ω­μα στη Δω­δε­κά­νη­σο και τη Λι­βύ­η υ­πέρ της Ι­τα­λί­ας, στην Αί­γυ­πτο και την Κύ­προ υ­πέρ της Μ. Βρε­τα­νί­ας. Η Δυ­τι­κή και η Α­να­το­λι­κή Θρά­κη εν­σω­μα­τώ­νο­νται στην Ελ­λά­δα ε­νώ η Κων­στα­ντι­νού­πο­λη πα­ρα­μέ­νει στην τουρ­κι­κή κυ­ριαρ­χί­α, υ­πό ό­ρους. Τα Στε­νά α­πο­στρα­τιω­τι­κο­ποιού­νται και  διε­θνο­ποιού­νται. Κα­τα­κυ­ρώ­νο­νται ε­πί­σης στην Ελ­λά­δα ό­λα τα νη­σιά του Αι­γαί­ου, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων της Ίμ­βρου και της Τε­νέ­δου. Ε­ξάλ­λου, με την ελ­λη­νο­ϊ­τα­λι­κή συν­θή­κη (που εί­χε προ­ε­τοι­μά­σει η συμ­φω­νί­α Τι­τό­νι- Βε­νι­ζέ­λου, 29-7-1919), η Ι­τα­λί­α πα­ραι­τεί­ται υ­πέρ της Ελ­λά­δος α­πό τα κυ­ριαρ­χι­κά της δι­καιώ­μα­τα στη Δω­δε­κά­νη­σο πλην Ρό­δου, στην ο­ποί­α θα πα­ρα­χω­ρού­σε ευ­ρεί­α το­πι­κή αυ­το­νο­μί­α και πλή­ρη ε­θνι­κά και θρη­σκευ­τι­κά δι­καιώ­μα­τα. Με­τά α­πό δε­κα­πέ­ντε χρό­νια και αν η Βρε­τα­νί­α α­πέ­δι­δε την Κύ­προ στην Ελ­λά­δα θα μπο­ρού­σε και ο λα­ός της Ρό­δου με δη­μο­ψή­φι­σμα να α­πο­φα­σί­σει για την τύ­χη του. Προ­ε­βλέ­πε­το α­κό­μη αυ­τό­νο­μο κρά­τος του Κουρ­δι­στάν και α­νε­ξάρ­τητο αρ­με­νι­κό κρά­τος, με έ­ξο­δο στον Εύ­ξει­νο. Τέ­λος, η Γαλ­λί­α και η Βρε­τα­νί­α πα­ραι­τού­νται α­πό τα δι­καιώ­μα­τα εγ­γυ­η­τριών Δυ­νά­με­ων που το 1832 και το 1863 εί­χαν α­να­γνω­ρι­στεί με τις συν­θή­κες του Λον­δί­νου.
Μέ­σα στο ό­νει­ρο της Ελ­λά­δας των δύ­ο η­πεί­ρων και των πέ­ντε θα­λασ­σών, λί­γοι διεί­δαν ό­τι ο πό­λε­μος και ο α­γώ­νας δεν εί­χαν τε­λειώ­σει και ό­τι τώ­ρα α­παι­τεί­το η έ­ντα­ση της προ­σπά­θειας του έ­θνους και η ο­μο­ψυ­χί­α του. Κι ό­μως. Δύο μέ­ρες με­τά την υ­πο­γρα­φή της ει­ρή­νης των Σε­βρών, δύο α­πό­τα­κτοι βα­σι­λι­κοί α­ξιω­μα­τι­κοί α­πο­πει­ρά­θη­καν να δο­λο­φο­νή­σουν στο Πα­ρί­σι, στο σταθ­μό της Λυών, τον Ε­λευ­θέ­ριο Βε­νι­ζέ­λο. Ο α­ντι­βε­νι­ζε­λι­σμός που κα­τήγ­γελ­λε τον Βε­νι­ζέ­λο ως… δι­κτά­το­ρα (για­τί εί­χε, σε και­ρό πο­λέ­μου, στρα­τιω­τι­κό νό­μο!) ζη­τού­σε επιτακτικά ε­κλο­γές. Τα κομ­μα­τι­κά πά­θη έ­φθα­σαν σε πρω­το­φα­νή ση­μεί­α.

Η μοι­ραί­α με­τα­πο­λί­τευ­ση

Η λα­ϊ­κή δυ­σα­ρέ­σκεια και η κό­πω­ση α­πό μια δε­κα­ε­τί­α σχε­δόν ε­πι­στρα­τεύ­σε­ων και πο­λέ­μων, οι ε­πι­τά­ξεις, ο α­πο­κλει­σμός, τα στρα­τιω­τι­κά μέ­τρα, η κα­τά­χρη­ση ε­ξου­σί­ας πολ­λών α­στυ­νο­μι­κών ορ­γά­νων και κυ­ρί­ως η δη­μα­γω­γί­α της α­ντι­πο­λί­τευ­σης για “ε­πι­στρο­φή των παι­διών μας α­πό το μέ­τω­πο” ε­νά­ντια στο “φι­λο­πό­λε­μο” Βε­νι­ζέ­λο, εί­χαν φθεί­ρει την ει­κό­να του με­γα­λεί­ου της Ελ­λά­δας των δύ­ο η­πεί­ρων και των πέ­ντε θα­λασ­σών που εί­χε ε­πι­τύ­χει να κά­νει πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο Βε­νι­ζέ­λος. Η κα­τά­στα­ση έ­γι­νε δρα­μα­τι­κή με­τά τον θά­να­το (12/25 Ο­κτω­βρί­ου) α­πό ση­ψαι­μί­α του βα­σι­λιά Α­λέ­ξαν­δρου, τον ο­ποί­ο με­ρι­κές ε­βδο­μά­δες πριν εί­χε δα­γκώ­σει έ­νας πί­θη­κος στον κή­πο των α­να­κτό­ρων του Τα­το­ΐ­ου. Το συ­νταγ­μα­τι­κό ζή­τη­μα και η ε­πι­στρο­φή του Κων­στα­ντί­νου έ­γι­νε τό­τε το κε­ντρι­κό ε­κλο­γι­κό σύν­θη­μα των α­ντι­βε­νι­ζε­λι­κών.
Οι ε­κλο­γές της 1ης Νο­εμ­βρί­ου 1920 έ­δω­σαν την α­πό­λυ­τη πλειο­ψη­φί­α στη Βου­λή στην Η­νω­μέ­νη Α­ντι­πο­λί­τευ­ση που εί­χε κυ­ριαρ­χή­σει στην Πα­λαιά Ελ­λά­δα και υ­περ­ψη­φί­στη­κε α­πό ό­λες τις μειο­νό­τη­τες (Μου­σουλ­μά­νοι, Βούλ­γα­ροι, Ε­βραί­οι) αλ­λά και α­πό το νε­ό­τευ­κτο Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμ­μα. Η ψή­φος της 1ης Νο­εμ­βρί­ου υ­πήρ­ξε η αρ­χή του τέ­λους για τον μι­κρα­σια­τι­κό Ελ­λη­νι­σμό και τη Με­γά­λη Ελ­λά­δα. Η συμ­μα­χι­κή συν­διά­σκε­ψη του Λον­δί­νου ε­πέ­δω­σε στις 20 Νο­εμ­βρί­ου στην κυ­βέρ­νη­ση Ράλ­λη μνη­μό­νιο με σα­φείς α­πει­λές: Η ε­πι­στρο­φή Κων­στα­ντί­νου θα θε­ω­ρεί­το “μη φι­λι­κή ε­νέρ­γεια”, η Ελ­λά­δα θα έ­παυε να θε­ω­ρεί­ται σύμ­μα­χος-ε­ντο­λο­δό­χος της Α­ντά­ντ, θα διε­κό­πτε­το κά­θε οι­κο­νο­μι­κή υ­πο­στή­ρι­ξη και θα ε­πα­νε­ξε­τα­ζό­ταν ο­λό­κλη­ρη η πο­λι­τι­κή τους για την Εγ­γύς Α­να­το­λή χω­ρίς κα­μί­α δέ­σμευ­ση. Πα­ρά τις προ­ει­δο­ποι­ή­σεις των Συμ­μά­χων, η νέ­α κυ­βέρ­νη­ση ορ­γά­νω­σε δη­μο­ψή­φι­σμα στις 22 Νο­εμ­βρί­ου, ό­που η ε­πά­νο­δος του Κων­στα­ντί­νου υ­περ­ψη­φί­στη­κε με 99% (!) και στις 6/19 Δε­κεμ­βρί­ου ο μο­νάρ­χης ε­πέ­στρε­ψε στην Ελ­λά­δα.
Α­κο­λού­θη­σαν ευ­ρεί­ας έ­κτα­σης εκ­κα­θα­ρί­σεις στη Δη­μό­σια Διοί­κη­ση, τη Δι­καιο­σύ­νη, την Εκ­κλη­σί­α, την Παι­δεί­α και τον Στρα­τό. Α­ντι­κα­τα­στά­θη­καν ό­λοι οι βε­νι­ζε­λι­κοί νο­μάρ­χες, δή­μαρ­χοι, κοι­νο­τάρ­χες και σχε­δόν ό­λοι οι α­ξιω­μα­τι­κοί α­πό τον βαθ­μό του συ­νταγ­μα­τάρ­χη. Τα αί­τια της μι­κρα­σια­τι­κής τρα­γω­δί­ας α­νι­χνεύ­ο­νται σε αυ­τήν α­κρι­βώς τη με­τα­πο­λί­τευ­ση που εί­χε ως συ­νέ­πειες:
Α. Κα­τάρ­ρευ­ση της διε­θνούς θέ­σης της χώ­ρας. Η Ελ­λά­δα α­νέ­λα­βε τον μι­κρα­σια­τι­κό α­γώ­να ως ε­ντο­λο­δό­χος της Α­ντά­ντ, στο πλαί­σιο των α­πο­φά­σε­ων ε­νός συ­νε­δρί­ου ει­ρή­νης με­τά τον πό­λε­μο της Α­ντά­ντ ε­να­ντί­ον και της Τουρ­κί­ας. Η α­νά­δει­ξη στην Α­θή­να κυ­βέρ­νη­σης α­πό τις δυ­νά­μεις που α­ντε­τί­θε­ντο στην εί­σο­δο στον πό­λε­μο στο πλευ­ρό της Α­ντά­ντ και η ε­πι­στρο­φή του Κων­στα­ντί­νου (που στη Γαλ­λί­α ή­ταν μι­ση­τός ό­σο και ο Κά­ι­ζερ) α­πο­δέ­σμευαν η­θι­κά τις δυ­νά­μεις της Α­ντά­ντ α­πό τις υ­πο­χρε­ώ­σεις τους προς μια σύμ­μα­χο αλ­λά και α­πό τη συ­νέ­χι­ση μιας α­ντι­τουρ­κι­κής πο­λι­τι­κής στο ό­νο­μα του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου. Η ελ­λη­νο­τουρ­κι­κή σύ­γκρου­ση, α­πό κε­φά­λαιο του πα­γκό­σμιου πο­λέ­μου, έ­γι­νε δι­με­ρές ζή­τη­μα. Οι Δυ­νά­μεις υ­ιο­θέ­τη­σαν έ­τσι μια στά­ση ε­χθρι­κής α­να­μο­νής και ου­δε­τε­ρό­τη­τας, που θα γί­νει στη συ­νέ­χεια (α­πό Γαλ­λί­α και Ι­τα­λί­α) α­νοι­χτή συ­νερ­γα­σί­α με τον Κε­μάλ, ο ο­ποί­ος άλ­λω­στε έ­χει α­φει­δή βο­ή­θεια και α­πό τη Σο­βιε­τι­κή Ρω­σί­α. Ο κίν­δυ­νος τουρ­κο­σο­βιε­τι­κής συμ­μα­χί­ας θα ε­πη­ρε­ά­σει ση­μα­ντι­κά τη Δυ­τι­κή δι­πλω­μα­τί­α κα­θώς έ­βλε­πε να α­να­βιώ­νει, με άλ­λο πρό­σω­πο, ο πα­λαιός ρω­σι­κός κίν­δυ­νος. Μό­νο η Αγ­γλί­α προ­σπα­θεί να στη­ρί­ξει την ελ­λη­νι­κή προ­σπά­θεια. Ή­ταν ό­μως μια στή­ρι­ξη θε­ω­ρη­τι­κή και συμ­βου­λευ­τι­κή, χω­ρίς κα­μί­α οι­κο­νο­μι­κή ή στρα­τιω­τι­κή υ­λο­ποί­η­ση.
Β. Έλ­λει­ψη ε­μπνευ­σμέ­νης πο­λι­τι­κής και στρα­τιω­τι­κής η­γε­σί­ας. Η α­πο­μά­κρυν­ση του Βε­νι­ζέ­λου στέ­ρη­σε τη χώ­ρα α­πό μια προ­σω­πι­κό­τη­τα πα­γκο­σμί­ου κύ­ρους που μπο­ρού­σε να ε­πι­τύ­χει τις βέλ­τι­στες δυ­να­τές δι­πλω­μα­τι­κές πα­ρα­χω­ρή­σεις α­πό τους συμ­μά­χους. Με τον ρε­α­λι­σμό του εί­χε α­πο­δεί­ξει ό­τι θα ή­ταν δυ­να­τόν, μό­νον αυ­τός, να α­να­λά­βει το κό­στος ε­νός συμ­βι­βα­σμού με την κε­μα­λι­κή Τουρ­κί­α και να δια­σώ­σει του­λά­χι­στον τον ελ­λη­νι­σμό της Α­να­το­λι­κής Θρά­κης αν ό­χι και της πε­ριο­χής Σμύρ­νης. Τον Η­γέ­τη αυ­τόν δια­δέ­χθη­καν α­νί­κα­νοι πο­λι­τευ­τές. Δυο α­ντι­βε­νι­ζε­λι­κοί πα­ρά­γο­ντες, ο Δού­σμα­νης στα Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τά του και ο Με­τα­ξάς στο Η­με­ρο­λό­γιό του, εί­ναι α­πο­κα­λυ­πτι­κοί για την α­νι­κα­νό­τη­τα των με­τα­νο­εμ­βρια­νών κυ­βερ­νή­σε­ων.
Στο στρα­τιω­τι­κό πε­δί­ο, οι εκ­κα­θα­ρί­σεις των ε­μπει­ρο­πό­λε­μων α­ξιω­μα­τι­κών, με α­ντι­κα­τα­στά­σεις και με­τα­θέ­σεις, εί­χαν δυ­σμε­νέ­στα­τη πο­λε­μι­κή και η­θι­κή ε­πί­δρα­ση. Α­ντι­κα­τα­στά­θη­καν με ά­κα­πνους και α­πό­τα­κτους α­ξιω­μα­τι­κούς (ε­πα­νήλ­θαν 1.500 α­πό­τα­κτοι και α­πό­στρα­τοι) οι πο­λέ­μαρ­χοι της Α­μύ­νης και ό­λοι σχε­δόν οι ε­πι­τε­λείς και οι διοι­κη­τές σω­μά­των, με­ραρ­χιών και συ­νταγ­μά­των αλ­λά και πολ­λοί κα­τώ­τε­ροι α­ξιω­μα­τι­κοί, α­πό η­γή­το­ρες χω­ρίς κα­μιά πεί­ρα με­τά τους Βαλ­κα­νι­κούς και με ά­γνοια των συν­θη­κών του μι­κρα­σια­τι­κού με­τώ­που. Συγ­χρό­νως, με την ά­φρο­να ε­πι­χεί­ρη­ση προς Ά­γκυ­ρα χά­θη­κε το ε­να­πο­μεί­ναν άν­θος της Στρα­τιάς. Στη συ­νέ­χεια, η ει­ρη­νι­στι­κή προ­πα­γάν­δα (πα­λαιο­κομ­μα­τι­κή και κομ­μου­νι­στι­κή) για το μά­ταιο των θυ­σιών και οι πλη­ρο­φο­ρί­ες πε­ρί α­πο­χώ­ρη­σης υ­πέ­σκα­ψαν το η­θι­κό του ε­πί δέ­κα χρό­νια δο­κι­μα­ζό­με­νου στρα­τιώ­τη. Ό­σο για τον “στρα­τη­λά­τη” Κων­στα­ντί­νο προ­κρί­θη­κε να μην α­να­μι­χθεί στις ε­πι­χει­ρή­σεις θέ­το­ντας σε κίν­δυ­νο το γό­η­τρο που η ι­διο­φυ­ί­α του Βε­νι­ζέ­λου του εί­χε προ­σπο­ρί­σει το 1912-13.
Α­σφα­λώς η συν­θή­κη των Σε­βρών δεν έ­λυ­νε το μι­κρα­σια­τι­κό, ού­τε με την πα­ρα­μο­νή του Βε­νι­ζέ­λου στην ε­ξου­σί­α ή­ταν βέ­βαι­η η αί­σια έκ­βα­ση της εκ­στρα­τεί­ας. Η με­τα­πο­λί­τευ­ση ή­ταν πρό­φα­ση για τις Δυ­νά­μεις αλ­λά α­ντι­κει­με­νι­κά προ­σέ­φε­ρε τη δυ­να­τό­τη­τα που τό­σο ή­θε­λαν αυ­τές για να α­πα­γκι­στρω­θούν α­πό την “πε­ρι­πέ­τεια” στη Μ. Α­σί­α που η δι­πλω­μα­τι­κή ι­διο­φυ­ί­α του Βε­νι­ζέ­λου τις εί­χε πα­ρα­σύ­ρει. Α­πο­τε­λεί ω­στό­σο α­πα­ρά­δε­κτη χάλ­κευ­ση της ι­στο­ρί­ας η ε­ξί­σω­ση των ε­πα­να­στα­τι­κών δυ­νά­με­ων του ελ­λη­νι­κού λα­ού (ό­πως λά­μπουν μέ­σα α­πό τα κι­νή­μα­τα του 1909 και του 1916) με τον ε­σμό του πα­λαιο­κομ­μα­τι­σμού και της α­στι­κο­τσι­φλι­κά­δι­κης τά­ξης που διέ­βλε­ψαν στη Με­γά­λη Ελ­λά­δα τον κίν­δυ­νο να στε­ρη­θούν ο­ρι­στι­κά τα α­ντι­λα­ϊ­κά τους προ­νό­μια. Ο Βε­νι­ζέ­λος δεν α­πο­τε­λεί πα­ρά τον συμ­βο­λι­κό εκ­φρα­στή αυ­τών των ε­πα­να­στα­τι­κών δυ­νά­με­ων και ο Κων­στα­ντί­νος ε­κεί­νης της τά­ξης, σε μια α­ντι­πα­ρά­θε­ση που α­σφα­λώς δεν ή­ταν προ­σω­πι­κή. Δυ­στυ­χώς, η ι­δε­ο­κρα­τι­κή ο­μί­χλη των θε­ω­ριών πε­ρί “ε­θνι­κού δι­χα­σμού” (λες και δεν εί­χαν τέ­τοιον δι­χα­σμό ως το 1922 και οι Τούρ­κοι), που ε­πι­βλή­θη­κε α­πό τη με­τα­πο­λε­μι­κή ε­θνι­κο­φρο­σύ­νη για να κα­λυ­φθούν οι α­μαρ­τί­ες της (με τη συ­ναί­νε­ση μιας μι­κρο­ελ­λα­δι­κής α­ρι­στε­ράς που προ­τι­μού­σε τις σο­βιε­τι­κές ι­δε­ο­λη­ψί­ες α­πό τη διαυ­γή α­νά­λυ­ση ε­νός Δρα­κού­λη ή ε­νός Γιαν­νιού), συ­σκό­τι­σε τις αι­τί­ες και βύ­θι­σε λα­ό και δια­νο­ού­με­νους στη γνώ­ρι­μη αυ­το­ϊ­κα­νο­ποί­η­ση που ρί­χνει τις ευ­θύ­νες για την ε­θνι­κή μας α­θλιό­τη­τα πά­ντα σε κά­ποιους κα­κούς ξέ­νους ή στις λα­ϊ­κί­στι­κες θε­ω­ρί­ες των πε­τρε­λαί­ων…

Πο­ρεί­α προς α­να­το­λάς

Στις 23 Δε­κεμ­βρί­ου 1920, το Γ΄ Σώ­μα κι­νή­θη­κε σε α­να­γνω­ρι­στι­κή ε­πι­χεί­ρη­ση προς το Ε­σκή Σε­χήρ για να “μά­θουν” οι νέ­οι διοι­κη­τές το μέ­τω­πο! Οι ελ­λη­νι­κές δυ­νά­μεις υ­πο­χώ­ρη­σαν στη βά­ση τους ό­ταν συ­νά­ντη­σαν ι­σχυ­ρή α­ντί­στα­ση στο Ί­νο­νου και έ­τσι δό­θη­κε η ε­ντύ­πω­ση, που με­θο­δι­κά καλ­λιέρ­γη­σαν Γάλ­λοι και Ι­τα­λοί, ό­τι ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός α­πο­κρού­στη­κε. Η συ­νέ­πεια ή­ταν η α­να­πτέ­ρω­ση του τουρ­κι­κού η­θι­κού. Τρί­α ελ­λη­νι­κά Σώ­μα­τα εί­χαν α­να­πτυ­χθεί πλέ­ον στην πε­ριο­χή της Δ. και ΒΔ. Μι­κράς Α­σί­ας. Η με­γά­λη α­πό­στα­ση Α΄ και Γ΄ Σώ­μα­τος και η ο­ρει­νή δια­μόρ­φω­ση του ε­δά­φους δη­μιουρ­γού­σαν σο­βα­ρό κίν­δυ­νο διά­σπα­σης της ελ­λη­νι­κής στρα­τιάς και κιν­δύ­νους α­πο­κο­πής των ε­πι­κοι­νω­νιών με τα με­τό­πι­σθεν. Ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός έ­πρε­πε λοι­πόν ή να συ­μπτυ­χθεί στη ζώ­νη πε­ρί τη Σμύρ­νη ή να προ­ε­λά­σει για την κα­τά­λη­ψη Ε­σκή Σε­χήρ και Α­φιόν Κα­ρα­χι­σάρ. Ε­πι­λέ­χθη­κε η δεύ­τε­ρη λύ­ση για τη συ­ντρι­βή του κε­μα­λι­σμού στις βά­σεις του αλ­λά οι τουρ­κι­κές δυ­νά­μεις δεν θα ρι­ψο­κιν­δυ­νέ­ψουν μια γε­νι­κευ­μέ­νη σύ­γκρου­ση.
Η διε­θνής α­πο­μό­νω­ση της χώ­ρας, η α­πο­τυ­χί­α της α­να­γνώ­ρι­σης του Δε­κεμ­βρί­ου, οι γαλ­λο­ϊ­τα­λι­κές προ­σπά­θειες για κα­τάρ­γη­ση της συν­θή­κης των Σε­βρών και οι αλ­λα­γές στον ελ­λη­νι­κό στρα­τό, α­νη­συ­χού­σαν έ­ντο­να τον Βε­νι­ζέ­λο που πρό­τει­νε τη σύ­μπτυ­ξη του μι­κρα­σια­τι­κού με­τώ­που σε μια πε­ριο­χή γύ­ρω α­πό τη Σμύρ­νη. Στο με­τα­ξύ οι Δυ­νά­μεις πα­ρου­σί­α­ζαν αλ­λε­πάλ­λη­λα ει­ρη­νευ­τι­κά σχέ­δια που συ­νε­χώς γί­νο­νταν ό­λο και πιο φι­λο­τουρ­κι­κά. Στις 10 Μαρ­τί­ου 1921, πριν φθά­σουν στο μέ­τω­πο οι ε­νι­σχύ­σεις, άρ­χι­σε η νέ­α ελ­λη­νι­κή ε­πί­θε­ση, χω­ρίς ε­πι­τε­λι­κά σχέ­δια, χω­ρίς ορ­γα­νω­μέ­νη ε­πι­κοι­νω­νί­α και ε­πι­με­λη­τεί­α, με τη βε­βαιό­τη­τα της εύ­κο­λης νί­κης. Το Γ΄ Σώ­μα δεν μπό­ρε­σε να κάμ­ψει την ορ­γα­νω­μέ­νη πια α­ντί­στα­ση των Τούρ­κων μπρο­στά α­πό το Ε­σκή Σε­χήρ. Έ­τσι, με σο­βα­ρές α­πώ­λειες α­να­γκά­στη­κε να υ­πο­χω­ρή­σει. Οι ε­πι­χει­ρή­σεις του Μαρ­τί­ου ό­χι μό­νο δεν α­πέ­δω­σαν τα α­να­με­νό­με­να στρα­τη­γι­κά και πο­λι­τι­κά α­πο­τε­λέ­σμα­τα αλ­λά ε­πι­βά­ρυ­ναν, κα­θώς ή­ταν η πρώ­τη σο­βα­ρή α­πο­τυ­χί­α στο μι­κρα­σια­τι­κό μέ­τω­πο, και τη διε­θνή δια­πραγ­μα­τευ­τι­κή θέ­ση της χώ­ρας και το η­θι­κό του στρα­τεύ­μα­τος.
Η α­πά­ντη­ση της κυ­βέρ­νη­σης Γού­να­ρη (που το 1920 μι­λού­σε για “α­ποι­κια­κή εκ­στρα­τεί­α” και υ­πο­σχό­ταν “να φέ­ρει τα παι­διά α­πό το μέ­τω­πο”) στα νέ­α ει­ρη­νευ­τι­κά σχέ­δια που πε­ριό­ρι­ζαν την ελ­λη­νι­κή πα­ρου­σί­α στην πό­λη της Σμύρ­νης υ­πήρ­ξε α­κό­μη πιο πο­λε­μι­κή. Α­πό τις 25 Ιου­νί­ου ε­ξα­πο­λύ­θη­κε γε­νι­κή ε­πί­θε­ση σε ό­λο το μέ­τω­πο. Το Α΄ Σώ­μα κα­τέ­λα­βε την 1η Ιου­λί­ου το Α­φιόν Κα­ρα­χι­σάρ. Στις 4 Ιου­λί­ου το Β΄ Σώ­μα κα­τέ­λα­βε την Κιου­τά­χεια και δυο μέ­ρες αρ­γό­τε­ρα το Γ΄ Σώ­μα κα­τέ­λα­βε το Ε­σκή Σε­χήρ. Η νί­κη στην σπου­δαί­α μά­χη του Ε­σκή Σε­χήρ προ­κά­λε­σε α­νύ­ψω­ση του ελ­λη­νι­κού η­θι­κού και πτό­η­σε το κε­μα­λι­κό κί­νη­μα. Ο Λ. Τζωρ­τζ και οι υ­πέρ­μα­χοι της δυ­να­μι­κής λύ­σης α­να­θάρ­ρη­σαν. Αλ­λά η ευ­και­ρί­α για πε­ρι­κύ­κλω­ση και συ­ντρι­βή του τουρ­κι­κού ό­γκου εί­χε και πά­λι χα­θεί. Πα­ρά ταύ­τα, το ελ­λη­νι­κό ε­πι­τε­λεί­ο κα­τέ­λη­ξε, στο πο­λε­μι­κό συμ­βού­λιο της Κιου­τά­χειας, να α­να­λη­φθεί ά­με­ση κα­τα­δί­ω­ξη του ε­χθρού για κα­τά­λη­ψη της Ά­γκυ­ρας και κα­τα­στρο­φή των τουρ­κι­κών βά­σε­ων ε­ξόρ­μη­σης και πο­λε­μι­κού υ­λι­κού που βρί­σκο­νταν ε­κεί, πριν ο Κε­μάλ α­να­συ­ντά­ξει τις δυ­νά­μεις του το χει­μώ­να, προ­χω­ρή­σει σε νέ­ες στρα­το­λο­γί­ες και κλεί­σει ο­ρι­στι­κή συμ­φω­νί­α με τους Γάλ­λους. Η κα­τά­λη­ψη της πρω­τεύ­ου­σας των κε­μα­λι­κών θα εί­χε μό­νο η­θι­κή ση­μα­σί­α, στα ελ­λη­νι­κά σχέ­δια δεν προ­βλε­πό­ταν ό­μως η δια­τή­ρη­ση της κα­το­χής της!
Την 1η Αυ­γού­στου, η ελ­λη­νι­κή στρα­τιά με εν­νέ­α με­ραρ­χί­ες πέ­ρα­σε τη γραμ­μή ε­ξόρ­μη­σης και κι­νή­θη­κε α­να­το­λι­κά, για να φθά­σει με­τά δέ­κα μέ­ρες στο Σαγ­γά­ριο. Οι κα­κου­χί­ες, οι ελ­λεί­ψεις στον ε­φο­δια­σμό, οι αρ­ρώ­στιες έ­φερ­ναν τους  Έλ­λη­νες στρα­τιώ­τες στα ό­ρια της α­ντο­χής τους. Κι ό­μως. Η ε­πί­θε­ση που ε­ξα­πέ­λυ­σαν οι ελ­λη­νι­κές μο­νά­δες α­πό τις 10 Αυ­γού­στου υ­πήρ­ξε τρο­με­ρή. Οι ελ­λη­νι­κές δυ­νά­μεις, με­τά από πο­λυαί­μα­κτες συ­γκρού­σεις και τον ε­πι­κό α­γώ­να του Κα­λέ Γκρό­το, διέ­σπα­σαν δύ­ο γραμ­μές τουρ­κι­κής ά­μυ­νας, στα ά­ρι­στα ορ­γα­νω­μέ­να φυ­σι­κά ο­χυ­ρά των ε­ναλ­λασ­σό­με­νων ο­ρει­νών ό­γκων, και έ­φθα­σαν στην τε­λευ­ταί­α γραμ­μή ά­μυ­νας προ της Α­γκύ­ρας. Ό­μως οι τρο­με­ρές α­πώ­λειες και τα προ­βλή­μα­τα α­νε­φο­δια­σμού προ­κά­λε­σαν τε­λι­κά α­πό­φα­ση για σύ­μπτυ­ξη της Στρα­τιάς στην πε­ριο­χή Ε­σκή Σε­χήρ-Α­φιόν Κα­ρα­χι­σάρ. Η εκ­στρα­τεί­α προς την Ά­γκυ­ρα, που στοί­χι­σε πε­ρί τους 4.000 νε­κρούς και 19.000 τραυ­μα­τί­ες, α­πο­τέ­λε­σε μια α­πα­ρά­μιλ­λη σε­λί­δα η­ρω­ι­σμού και μα­χη­τι­κό­τη­τας στην ελ­λη­νι­κή στρα­τιω­τι­κή ι­στο­ρί­α. Ό­μως η α­πο­τυ­χί­α του α­ντι­κει­με­νι­κού σκο­πού της κα­θό­ρι­σε τις τρα­γι­κές ε­ξε­λί­ξεις του ε­πό­με­νου έ­τους.
Ο χει­μώ­νας που α­κο­λού­θη­σε ε­πέ­φε­ρε κα­τα­κό­ρυ­φη πτώ­ση του η­θι­κού και διά­βρω­ση της πει­θαρ­χί­ας του ελ­λη­νι­κού στρα­τεύ­μα­τος. Τα  φαι­νό­με­να λι­πο­τα­ξί­ας και α­νυ­πό­τα­κτων πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νταν ε­νώ οι α­πώ­λειες της εκ­στρα­τεί­ας προς Ά­γκυ­ρα δεν α­να­πλη­ρώ­νο­νταν και η προ­πα­γάν­δα πε­ρί προ­σε­χούς α­πο­χώ­ρη­σης υ­πο­νό­μευε το φρό­νη­μα. Ρα­γδαί­α ή­ταν η α­να­διορ­γά­νω­ση της κε­μα­λι­κής δύ­να­μης. Η Α­θή­να προ­σα­να­το­λί­στη­κε στη σύ­μπτυ­ξη σε μια πε­ριο­χή πε­ρί τη Σμύρ­νη αλ­λά για πο­λι­τι­κούς λό­γους δεν τολ­μού­σε να α­να­λά­βει σχε­τι­κή πρω­το­βου­λί­α. Τον Ο­κτώ­βριο, οι Γού­να­ρης και Μπαλ­τα­τζής ε­πι­σκέ­φθη­καν το Πα­ρί­σι και το Λον­δί­νο α­να­θέ­το­ντας “εις χεί­ρας της Α­ντά­ντ το ζή­τη­μα των ελ­λη­νι­κών ε­θνι­κών διεκ­δι­κή­σε­ων”. Ό­μως τον ί­διο μή­να υ­πο­γρά­φη­κε το σύμ­φω­νο Φραν­κλέν Μπου­γιόν. Η Γαλ­λί­α α­πο­χω­ρού­σε ο­ρι­στι­κά α­πό την Κι­λι­κί­α, α­να­γνώ­ρι­ζε την κε­μα­λι­κή κυ­βέρ­νη­ση σαν τη μό­νη νό­μι­μη τουρ­κι­κή κυ­βέρ­νη­ση, α­να­λάμ­βα­νε τον ε­φο­δια­σμό του Κε­μάλ με πο­λε­μι­κό υ­λι­κό και λάμ­βα­νε σει­ρά οι­κο­νο­μι­κών α­νταλ­λαγ­μά­των στη νέ­α Τουρ­κί­α.
Η Ελ­λά­δα ευ­ρι­σκό­με­νη πλέ­ον σε   δυ­σχε­ρέ­στα­τη θέ­ση ή­ταν έ­τοι­μη α­κό­μη και για την α­πο­χώ­ρη­ση α­πό τη Μ. Α­σί­α αν η Α­ντά­ντ α­να­λάμ­βα­νε την εγ­γύ­η­ση της προ­στα­σί­ας του ελ­λη­νι­κού πλη­θυ­σμού. Η διαρ­ρο­ή των συ­νο­μι­λιών στο Λον­δί­νο έ­κα­με σα­φές ό­τι η Μ. Α­σί­α ε­πρό­κει­το να ε­γκα­τα­λει­φθεί. Τον Μάρ­τιο του 1922, στη νέ­α συμ­μα­χι­κή συν­διά­σκε­ψη των Πα­ρι­σί­ων, η Α­θή­να δέ­χθη­κε α­μέ­σως τις συμ­μα­χι­κές προ­τά­σεις για α­να­κω­χή και α­πο­χώ­ρη­ση του ελ­λη­νι­κού στρα­τού α­πό τη Μ. Α­σί­α. Η Ά­γκυ­ρα α­πέ­φυ­γε να δε­σμευ­θεί και ζή­τη­σε να α­πο­χω­ρή­σει ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός α­μέ­σως με­τά την α­να­κω­χή και ό­χι με­τά τρί­μη­νο, ό­πως προ­έ­βλε­παν οι προ­τά­σεις.
Στην Α­θή­να, τις κρί­σι­μες ε­κεί­νες ώ­ρες, ο δι­χα­σμός και η πο­λι­τι­κή κρί­ση λαμ­βά­νουν τρα­γι­κές δια­στά­σεις. Γί­νε­ται δο­λο­φο­νι­κή α­πό­πει­ρα κα­τά του ναυάρ­χου Κου­ντου­ριώ­τη. Συλ­λαμ­βά­νο­νται και κα­τα­δι­κά­ζο­νται ε­πτά δη­μο­κρα­τι­κοί Φι­λε­λεύ­θε­ροι (α­νά­με­σά τους ο Α­λέξ. Πα­πα­να­στα­σί­ου) που υ­πέ­γρα­ψαν στις 12 Φε­βρουα­ρί­ου Δη­μο­κρα­τι­κό Μα­νι­φέ­στο. Δο­λο­φο­νεί­ται ο βε­νι­ζε­λι­κός εκ­δό­της του “Ε­λεύ­θε­ρου Τύ­που” Αν­δρέ­ας Κα­βα­φά­κης. Η πρω­το­φα­σι­στι­κή ορ­γά­νω­ση των “Ε­πί­στρα­των” τρο­μο­κρα­τεί. Η κυ­βέρ­νη­ση Πρω­το­πα­πα­δά­κη α­να­γκά­στη­κε, μπρο­στά στο α­διέ­ξο­δο, να στρα­φεί σε δύ­ο ε­ντυ­πω­σια­κές πρω­το­βου­λί­ες. Η πρώ­τη ή­ταν η προ­σπά­θεια δη­μιουρ­γί­ας αυ­τό­νο­μου μι­κρα­σια­τι­κού κρά­τους, έ­να σχέ­διο της “Ά­μυ­νας” (βε­νι­ζε­λι­κής πο­λι­τι­κής και στρα­τιω­τι­κής κί­νη­σης στην Πό­λη και τη Σμύρ­νη) που ο στρα­τη­γός Πα­πού­λας εί­χε δε­χθεί αλ­λά το ο­ποί­ο προ­σέ­κρου­σε στη δυ­σπι­στί­α των ντό­πιων και στην α­ντί­θε­ση της Α­ντά­ντ. Η δεύ­τε­ρη κί­νη­ση ή­ταν η δή­λω­ση για προ­έ­λα­ση του ελ­λη­νι­κού στρα­τού α­πό την Τσα­τάλ­τζα και κα­τά­λη­ψη της Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως. Οι Δυ­νά­μεις α­πά­ντη­σαν ό­τι τυ­χόν πα­ρα­βί­α­ση της ου­δέ­τε­ρης ζώ­νης θα α­ντι­με­τω­πι­ζό­ταν έ­νο­πλα και η ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση, που δεν εί­χε πρό­θε­ση ε­πί­θε­σης αλ­λά α­πλώς ή­θε­λε να α­σκή­σει  πί­ε­ση, υ­πε­χώ­ρη­σε. Δυ­στυ­χώς μια τρί­τη πρό­τα­ση δεν ε­ξε­τά­στη­κε με την προ­σο­χή που έ­πρε­πε. Στον Πό­ντο, τα δει­νά της νε­ο­τουρ­κι­κής βί­ας προ­κά­λε­σαν τη δη­μιουρ­γί­α ο­μά­δων που α­νέ­πτυ­ξαν η­ρω­ι­κή α­ντί­στα­ση κα­τά του τουρ­κι­κού στρα­τού. Υ­πήρ­χε λοι­πόν το 1921 το έ­δα­φος για μια α­πο­βα­τι­κή ε­πι­χεί­ρη­ση στον Πό­ντο α­ντί να α­να­λη­φθεί η εκ­στρα­τεί­α προς Ά­γκυ­ρα. Η ι­δέ­α αυ­τή δυ­στυ­χώς δεν ει­σα­κού­στη­κε.

Η μι­κρα­σια­τι­κή κα­τα­στρο­φή

Το μέ­τω­πο εί­χε σο­βα­ρό­τα­το μειο­νέ­κτη­μα το με­γά­λο α­νά­πτυγ­μα. Οι εν­νέ­α με­ραρ­χί­ες της πρώ­της γραμ­μής (τρεις σε ε­φε­δρεί­α) δεν κά­λυ­πταν με την α­παι­τού­με­νη πυ­κνό­τη­τα τη με­θό­ριο. Α­πό τους 220.000 άν­δρες της Στρα­τιάς, στη ζώ­νη των πρό­σω ή­ταν 140.000 και μά­χι­μοι ή­ταν μό­νο 80.000. Η α­πό­στα­ση α­πό τη Σμύρ­νη, ό­που η διοί­κη­ση Στρα­τιάς, ή­ταν πά­νω α­πό 400 χλμ. Οι γραμ­μές συ­γκοι­νω­νιών, ε­πι­κοι­νω­νιών και α­νε­φο­δια­σμού ε­κτε­θει­μέ­νες. Ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός κα­τεί­χε μια πε­ριο­χή 80.700 τ. χλμ. Η α­μυ­ντι­κή ορ­γά­νω­ση του με­τώ­που (που α­πό την Προ­πο­ντί­δα ως το Μαί­αν­δρο έ­φθα­νε τα 713 χλμ.) ή­ταν η­μι­τε­λής και η διά­τα­ξη ει­δι­κά του Α΄ Σώ­μα­τος στο νό­τιο το­μέ­α (ό­που α­να­με­νό­ταν η ε­χθρι­κή ε­πί­θε­ση) μειο­νε­κτι­κό­τα­τη, με σο­βα­ρά κε­νά στη γραμ­μή και μό­νο δύο με­ραρ­χί­ες νό­τια του πο­τα­μού Α­κάρ, στο πιο ευά­λω­το ση­μεί­ο. Σχέ­δια σύ­μπτυ­ξης υ­πό ε­χθρι­κή πί­ε­ση δεν υ­πήρ­χαν. Σαν να μην έ­φθα­ναν αυ­τά, ο νέ­ος αρ­χι­στρά­τη­γος Γ. Χα­τζη­α­νέ­στης α­φαί­ρε­σε πο­λύ­τι­μες δυ­νά­μεις για την “ε­πι­χεί­ρη­ση” της Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως, κα­τήρ­γη­σε τα δύ­ο Συ­γκρο­τή­μα­τα (Βό­ρειο και Νό­τιο) και υ­πή­γα­γε τα τρί­α Σώ­μα­τα απ’ ευ­θεί­ας στη Στρα­τιά που βρι­σκό­ταν ω­στό­σο 400 χλμ. μα­κρυά. Ο Χα­τζη­α­νέ­στης εί­χε ή­δη προ­τεί­νει σύ­μπτυ­ξη του με­τώ­που. Η κυ­βέρ­νη­ση, πα­ρό­τι δεν δέ­χθη­κε την ει­σή­γη­ση, διέρ­ρε­ε ό­τι η εκ­στρα­τεί­α για οι­κο­νο­μι­κούς λό­γους δεν μπο­ρού­σε να συ­νε­χι­στεί.
Στις 13 Αυ­γού­στου 1922, εκ­δη­λώ­θη­κε η α­πό πολ­λές μέ­ρες α­να­με­νό­με­νη τουρ­κι­κή ε­πί­θε­ση στην “ε­ξέ­χου­σα” του Α­φιόν Κα­ρα­χι­σάρ. Η ε­πί­θε­ση στον το­μέ­α αυ­τό έ­δι­δε σο­βα­ρά στρα­τη­γι­κά πλε­ο­νε­κτή­μα­τα στους Τούρ­κους που με συ­ντρι­πτι­κή το­πι­κή υ­πε­ρο­χή α­πο­σκο­πού­σαν, εν ό­ψει των νέ­ων δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων με την Α­ντά­ντ το φθι­νό­πω­ρο, σε μια ευ­ρεί­α νί­κη ώ­στε να φα­νεί ως ε­πι­βλη­θεί­σα α­πό αυ­τούς η ε­πι­κεί­με­νη ελ­λη­νι­κή σύ­μπτυ­ξη. Τα α­πο­τε­λέ­σμα­τα της ε­πί­θε­σης υ­πε­ρέ­βα­λαν και τις πιο αι­σιό­δο­ξες ε­κτι­μή­σεις των κε­μα­λι­κών και ο­δή­γη­σαν στην κα­τάρ­ρευ­ση του με­τώ­που. Η α­ντί­στα­ση τις πρώ­τες ώ­ρες της 13ης Αυ­γού­στου ή­ταν η­ρω­ι­κή αλ­λά η Στρα­τιά α­πό τη Σμύρ­νη α­δυ­να­τού­σε να α­ντι­λη­φθεί την κα­τά­στα­ση (ε­νώ ο Κε­μάλ εί­χε ο­πτι­κή ε­πα­φή με την πρώ­τη γραμ­μή) και οι δια­τα­γές της, κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες, ή­σαν ε­κτός τό­που και χρό­νου. Πα­ρά τις πλη­ρο­φο­ρί­ες για την ε­πί­θε­ση, η Στρα­τιά δεν εί­χε πρά­ξει τί­πο­τε α­φή­νο­ντας να ε­ξε­λι­χθεί σε στρα­τη­γι­κό αιφ­νι­δια­σμό αυ­τή η ε­πί­θε­ση.
Την ε­πο­μέ­νη, το μέ­τω­πο νό­τια του πο­τα­μού Α­κάρ διερ­ρή­χθη και ε­γκα­τα­λεί­φθη­κε το Α­φιόν. Η υ­πο­χώ­ρη­ση ό­μως δεν έ­γι­νε στο α­παι­τού­με­νο βά­θος ώ­στε να α­να­παυ­θούν οι δυ­νά­μεις και να κα­τα­στούν και πά­λι α­ξιό­μα­χες. Μα­ζί με τον στρα­τό έ­φευ­γαν πα­νι­κό­βλη­τοι χι­λιά­δες α­μά­χων. Στις 15 Αυ­γού­στου τα τουρ­κι­κά στρα­τεύ­μα­τα, ε­ξα­κο­λου­θώ­ντας την προ­έ­λα­σή τους, ήλ­θαν σε ε­πα­φή με τις ελ­λη­νι­κές δυ­νά­μεις που υ­πο­χω­ρού­σαν “βή­μα-βή­μα” α­ντί να συ­μπτυ­χθούν προς τη δυ­τι­κό­τε­ρη α­μυ­ντι­κή το­πο­θε­σί­α. Η διά­λυ­ση του η­θι­κού, η έλ­λει­ψη τρο­φών και πο­λε­μο­φο­δί­ων, η έλ­λει­ψη συ­νο­χής και κυ­ρί­ως η διοι­κη­τι­κή α­νι­κα­νό­τη­τα πα­ρέ­λυαν κά­θε βού­λη­ση α­ντί­στα­σης και ε­νί­σχυαν τα αι­σθή­μα­τα φυ­γής.
Α­πο­τέ­λε­σμα της ε­πι­μο­νής του στρα­τη­γού Τρι­κού­πη, να πα­ρα­μεί­νουν τη νύ­χτα της 15ης προς 16 Αυ­γού­στου τα υ­πό τις δια­τα­γές του τμή­μα­τα στην πε­ριο­χή Ο­λου­τζάκ-Ε­ϋ­ρέτ, ή­ταν η πλή­ρης και ο­ρι­στι­κή διά­σπα­ση των ελ­λη­νι­κών δυ­νά­με­ων σε δύ­ο χω­ρι­στές ο­μά­δες με κε­νό με­τα­ξύ τους 25 χλμ. Η ο­μά­δα με­ραρ­χιών υ­πό τον Τρι­κού­πη, με­τά τις η­ρω­ι­κές μά­χες στο Χα­μούρ­κιο­ϊ-Ιλ­μπου­λάκ (16/29 Αυ­γού­στου) και στο Α­λή Βε­ράν (17/30 Αυ­γού­στου), κυ­κλώ­θη­κε, συ­νε­τρί­βη και το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της αιχ­μα­λω­τί­στη­κε. Α­ντί­θε­τα, η ο­μά­δα Φρά­γκου, χά­ρη στην ευ­ψυ­χί­α του συ­νταγ­μα­τάρ­χη Πλα­στή­ρα, α­μύν­θη­κε α­πο­τε­λε­σμα­τι­κά στο Τουμ­λού Μπου­νάρ και το Σα­λι­χλή και υ­πε­χώ­ρη­σε, με κά­ποια τά­ξη, προς την Ε­ρυ­θραί­α. Στις 31 Αυ­γού­στου, άρ­χι­σε στον Τσε­σμέ η ε­πι­βί­βα­ση στα πλοί­α για την ε­πι­στρο­φή. Τα ρά­κη του ελ­λη­νι­κού στρα­τού ε­πέ­στρε­φαν “Οί­κα­δε” ό­πως ζη­τού­σαν, την ώ­ρα της κρί­σι­μης μά­χης, οι αρ­θρο­γρά­φοι του μι­κρο­ελ­λα­δι­σμού (Γ. Α. Βλά­χος, “Κα­θη­με­ρι­νή” 15-8-1922).
Τό­σο η κυ­βέρ­νη­ση των Α­θη­νών ό­σο και η Αρ­μο­στεί­α της Σμύρ­νης και η Στρα­τιά α­πέ­κρυ­πταν α­πό τα πλή­θη που συ­νέρ­ρε­αν στη Σμύρ­νη την ε­πι­κεί­με­νη ε­γκα­τά­λει­ψη της πό­λης και ου­σια­στι­κά πα­ρέ­δω­σαν τον μι­κρα­σια­τι­κό ελ­λη­νι­σμό στα τουρ­κι­κά στί­φη. Η α­πό­φα­ση εκ­κέ­νω­σης της Μ. Α­σί­ας α­πο­δει­κνύ­ε­ται και α­πό το γε­γο­νός ό­τι, στις 21 Αυ­γού­στου, δη­μο­σιεύ­ε­ται Διά­ταγ­μα με το ο­ποί­ο α­πο­στρα­τεύ­ο­νται ό­λες οι προ του 1918 υ­πη­ρε­τού­σες κλά­σεις! Το πρω­ί του Σαβ­βά­του 27 Αυ­γού­στου, και ε­νώ χι­λιά­δες βου­βοί πρό­σφυ­γες, με τον τρό­μο στα μά­τια, συ­νέρ­ρε­αν προς την προ­κυ­μαί­α της Σμύρ­νης, ει­σήλ­θαν στην πό­λη οι πρώ­τοι έ­φιπ­ποι τσέ­τες του Μπε­χλι­βάν. Το βρά­δυ συ­νε­λή­φθη ο μη­τρο­πο­λί­της Χρυ­σό­στο­μος που εί­χε αρ­νη­θεί να ε­γκα­τα­λεί­ψει το ποί­μνιό του και πα­ρα­δό­θη­κε στον τουρ­κι­κό ό­χλο. Ο μαρ­τυ­ρι­κός θά­να­τός του έ­δω­σε το σύν­θη­μα για να με­τα­τρα­πεί η Σμύρ­νη σε κό­λα­ση. Άρ­χι­σαν οι φό­νοι, οι σφα­γές και οι λε­η­λα­σί­ες, με α­πο­κο­ρύ­φω­μα τον ε­μπρη­σμό των χρι­στια­νι­κών συ­νοι­κιών της πό­λης στις 31 Αυ­γού­στου, μέ­ρα που έ­φθα­σε στη Σμύρ­νη και ο Κε­μάλ. Σε ό­λη τη μι­κρα­σια­τι­κή πα­ρα­λί­α ε­κτυ­λίσσο­νταν σκη­νές αλ­λο­φρο­σύ­νης και σφα­γής.
Η έ­κτα­ση της κα­τα­στρο­φής εί­ναι α­προσ­διό­ρι­στη. Η βα­ριά ήτ­τα και οι βα­ρύ­τα­τες α­πώ­λειες, η διά­λυ­ση μιας έν­δο­ξης Στρα­τιάς, οι σφα­γές και οι λε­η­λα­σί­ες σε βά­ρος του χρι­στια­νι­κού πλη­θυ­σμού της Μ. Α­σί­ας, οι μαρ­τυ­ρι­κές πο­ρεί­ες των αιχ­μα­λώ­των και των α­μά­χων προς το ε­σω­τε­ρι­κό της Α­να­το­λής, η ε­ξό­ντω­ση σχε­δόν ε­νός ε­κα­τομ­μυ­ρί­ου και ο ξε­ρι­ζω­μός 1.500.000 Μι­κρα­σια­τών Ελ­λή­νων, συ­νέ­θε­σαν την ει­κό­να μιας χω­ρίς ι­στο­ρι­κό προ­η­γού­με­νο τρα­γω­δί­ας, της με­γα­λύ­τε­ρης ε­θνι­κής συμ­φο­ράς του νέ­ου Ελ­λη­νι­σμού. Με­τά α­πό τρεις χι­λιε­τί­ες ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού στη Μ. Α­σί­α, η Α­να­το­λή ε­ρη­μώ­θη­κε α­πό τους αρ­χαί­ους της κα­τοί­κους. Κι ό­μως. Μέ­σα α­πό τη φω­τιά, την πεί­να, την αρ­ρώ­στια, τον θά­να­το και την α­νέ­χεια, οι πρό­σφυ­γες θα κα­τα­φέ­ρουν να ξα­να­φτιά­ξουν τη ζω­ή τους και να δώ­σουν στην Ελ­λά­δα το πο­λύ­τι­μο νέ­ο αί­μα για να α­να­συ­γκρο­τη­θεί ο τό­πος, χω­ρίς να ξε­χνούν τις Πα­τρί­δες ό­που τα ο­στά των προ­γό­νων τους μέ­νουν βα­θιά θαμ­μέ­να…

*O Κώστας Χατζηαντωνίου είναι ιστορικός

Διαβάστε και τα υπόλοιπα κείμενα του αφιερώματος:

Mικρασιατική Καταστροφή: Η καρατόμηση της κοινωνίας από το κράτος, του Νεοκλή Σαρρή

Η κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο*, του Νίκου Ψυρούκη

Μαρτυρία από την φλεγόμενη Σμύρνη, του Κώστα Χατζηαντωνίου

Από την εθνοκάθαρση στη γενοκτονία της μνήμης

Καταστροφή ή γενοκτονία, του Γιώργου Καραμπελιά 

Το έπος της προσφυγιάς του ’22

Αριστερά και Mικρά Ασία, του Βλάση Αγτζίδη

Η τομή, της Σύνταξης του Άρδην 

Ένα τηλεγράφημα, του Κυριάκου Μαργαρίτη

Οι πρόσφυγες στο μεσοπόλεμο, του Δημήτρη Λιβιεράτου 

Οι πρόσφυγες στο Αίγιο

Το χαμένο μυθιστόρημα, του Βάσου Φτωχόπουλου

Χρυσόστομος Σμύρνης προς Βενιζέλο

ΙΟΡΔΑΝΗΣ, του Μανώλη Εγγλέζου – Δεληγιαννάκη