Oι ανθρώπινες ανάγκες και η ανάπτυξη στην ανθρώπινη κλίμακα
Οι συμβατικές ιδέες των δυτικών οικονομολόγων για την ανάπτυξη και την πρόοδο αποτελούν για πολλούς πηγή πλείστων οικολογικών και κοινωνικών προβλημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Εάν όντως είναι έτσι, ποιες θα μπορούσαν να είναι οι εναλλακτικές προσεγγίσεις στα ζητήματα αυτά; Η συμβατική προσέγγιση της έννοιας της ανάπτυξης βασίζεται σε μια συγκεκριμένη προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η προσέγγιση, που θεωρείται δεδομένη για τους κλασικούς οικονομολόγους, συσχετίζει την ανθρώπινη φύση αποκλειστικά με τη συσσώρευση υλικών αγαθών. Η προσέγγιση του Μάνφρεντ Μαξ-Νηφ είναι εντελώς διαφορετική. Εάν οι οικονομικές αποφάσεις λαμβάνονταν υπόψη με βάση αυτή την προσέγγιση και όχι με τα αξιώματα των κλασικών οικονομολόγων, τα αποτελέσματα που παράγουν θα άλλαζαν ριζικά. Σ’ αυτό το άρθρο, η Κέιθ Φίσερ παρουσιάζει περιληπτικά τις βασικές ιδέες του Μαξ-Νηφ πάνω στις ανθρώπινες ανάγκες και την ανάπτυξη στην ανθρώπινη κλίμακα.
Το μοντέλο του Μάνφρεντ Μαξ-Νηφ για μια ανάπτυξη στην ανθρώπινη κλίμακα
Ο Μάνφρεντ Μαξ-Νηφ είναι ένας Χιλιανός οικονομολόγος ο οποίος εργάστηκε αρκετά χρόνια πάνω στο πρόβλημα της ανάπτυξης στον Τρίτο Κόσμο, συμπεραίνοντας ότι η ακαταλληλότητα των συμβατικών μοντέλων ανάπτυξης έχει οδηγήσει στην αύξηση της φτώχειας, του εξωτερικού χρέους και των οικολογικών καταστροφών για πολλές από τις κοινότητες του Τρίτου Κόσμου. Δουλεύει στο «Κέντρο για τις Εναλλακτικές Μορφές Ανάπτυξης», στη Χιλή, μια οργάνωση που στοχεύει στον επαναπροσδιορισμό της ανάπτυξης σε κατευθύνσεις που θα ενσωματώσουν τις τοπικές ανάγκες. Το Κέντρο πραγματοποιεί έρευνες αναζητώντας νέα εργαλεία, στρατηγικές και νέες τεχνικές προσέγγισης των οικονομικών μεγεθών οι οποίες να ευνοούν τον επαναπροσδιορισμό των όρων της ανάπτυξης. Το βιβλίο του Μαξ-Νηφ Ανάπτυξη στην ανθρώπινη κλίμακα: Μια δυνατότητα για το μέλλον (1987) συνοψίζει τα βασικά συμπεράσματα της εργασίας του «Κέντρου για τις Εναλλακτικές Μορφές Ανάπτυξης» όσον αφορά στις ανθρώπινες ανάγκες και την επεξεργασία των θεωρητικών εργαλείων με τα οποία οι κοινότητες μπορούν να προσδιορίσουν τον «πλούτο» και τη «φτώχεια» με βάση την ικανοποίηση των αναγκών τους.
Η ανάπτυξη στην ανθρώπινη κλίμακα προσδιορίζεται ως «η ανάπτυξη που επικεντρώνεται στην ικανοποίηση των πρωταρχικών ανθρωπίνων αναγκών, στην επίτευξη ολοένα και μεγαλύτερου βαθμού αυτάρκειας, στη διαμόρφωση των οργανικών σχέσεων των ανθρώπων με τη φύση και την τεχνολογία, και η οποία πραγματοποιείται μέσω της συσχέτισης των παγκόσμιων μηχανισμών με τις τοπικές δραστηριότητες, των ατόμων με το κοινωνικό σύνολο και του αυτόνομου προγραμματισμού της κοινωνίας των πολιτών με τον κρατικό προγραμματισμό» (Max-Neef και λοιποί, 1987:12)
Η κύρια συμβολή του Μαξ-Νηφ στην κατανόηση των ανθρωπίνων αναγκών είναι η διάκριση που γίνεται μεταξύ των πρωταρχικών αναγκών και των μέσων για την ικανοποίησή τους. Οι πρωταρχικές ανάγκες θεωρούνται λίγες, πεπερασμένες και ταξινομήσιμες (σε αντίθεση με τη συμβατική προσέγγιση που τις θέλει άπειρες και ακόρεστες). Πέρα από αυτό, θεωρούνται σταθερές για όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς διαχρονικά. Αυτό που αλλάζει στο πέρασμα του χρόνου και από πολιτισμό σε πολιτισμό δεν είναι οι ανάγκες αυτές καθαυτές αλλά ο τρόπος με τον οποίο ικανοποιούνται. Είναι σημαντικό ότι οι ανθρώπινες ανάγκες προσεγγίζονται ως ένα σύστημα, ως ένα σύνολο, αλληλένδετων στοιχείων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Στο εσωτερικό αυτού του συστήματος δεν υπάρχει καμία ιεράρχηση των αναγκών (εκτός από την προτεραιότητα της ανάγκης για επιβίωση, φυσικά), όπως προτάθηκε από πολλούς δυτικούς ψυχολόγους, π.χ. τον Μάσλοου. Αυτό που υπάρχει είναι η συγχρονία, η συμπληρωματικότητα και η αλληλεπίδραση _γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν και τις διαδικασίες της ικανοποίησης των αναγκών αυτών.
Ο Μαξ-Νηφ προσδιορίζει τις θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες με όρους όπως: επιβίωση, προστασία, αγάπη, κατανόηση, συμμετοχή, αναπαραγωγή (η αίσθηση του ελεύθερου χρόνου, του αναστοχασμού ή της αδράνειας), δημιουργία, ταυτότητα και ελευθερία. Οι ανάγκες καθορίζονται επίσης σύμφωνα με τις υπαρξιακές κατηγορίες του Είναι, του Έχειν, του Πράττειν και του Σχετίζεσθαι. Από αυτές τις διαστάσεις προκύπτει ένας πίνακας 36 κελιών, τα οποία μπορούμε και να συμπληρώσουμε με παραδείγματα μέσων για την ικανοποίηση των αναγκών αυτών.
Τα μέσα με τα οποία ικανοποιούνται αυτές οι ανάγκες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ανάλογα με τις λειτουργίες τους: Ενώ ικανοποιούν μια ανάγκη, μπορούν να παραβιάσουν ή να καταστρέψουν τα μέσα για την ικανοποίηση άλλων αναγκών· μπορούν να ικανοποιούν στρεβλά ή να ικανοποιούν αποκλειστικά μία ανάγκη· τέλος, μπορούν να συμβάλλουν στη λειτουργία όλου του συστήματος των αναγκών. Ο Μαξ-Νηφ αποδεικνύει ότι ορισμένα μέσα για την ικανοποίηση μερικών θεμελιωδών αναγκών μπορούν ν’ αποτρέψουν την ικανοποίηση άλλων. Για παράδειγμα, η κούρσα των εξοπλισμών, ενώ ικανοποιεί την ανάγκη για προστασία, ταυτόχρονα θέτει σε κίνδυνο την επιβίωση, την ελευθερία και τη συμμετοχή. Η τυπική δημοκρατία, ενώ υποτίθεται ότι ικανοποιεί την ανάγκη των ανθρώπων για συμμετοχή, συχνά τους αποξενώνει από τα κοινά. Η εμπορική τηλεόραση, επίσης, ενώ καλύπτει τις ανάγκες για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, επιδρά αρνητικά στη δημιουργικότητα, την κατανόηση και την ανάγκη για ταυτότητα.
Τα μέσα ικανοποίησης είναι δυνατό και να δρουν συνεργικά πληρώντας ένα σύνολο από ανάγκες. Μερικά παραδείγματα τέτοιων μέσων είναι η αυτοδιαχειριζόμενη παραγωγή, η λαϊκή εκπαίδευση, οι δημοκρατικοί κοινοτικοί θεσμοί, η προληπτική ιατρική, ο διαλογισμός, τα εκπαιδευτικά παιχνίδια κ.ά.
Αυτό το μοντέλο διαμορφώνει τη βάση για την εξήγηση πολλών προβλημάτων που προκύπτουν από την αυτονόμηση της οικονομίας από την κοινωνία, και συμβάλλει στην εξαγωγή συμπερασμάτων που είναι απαραίτητα για τη μεταβολή των αρχών του συστήματος. Ο Μαξ-Νηφ και οι συνεργάτες του αποδεικνύουν ότι αυτή η μέθοδος «επιτρέπει μια συνολική προσέγγιση των ουσιαστικών προβλημάτων που αποτρέπουν την ικανοποίηση των ανθρωπίνων θεμελιωδών αναγκών σε κάθε κοινωνικό σύνολο, κοινότητα, ή θεσμό που βρίσκεται στο επίκεντρο της ανάλυσης» (Max-Neef και λοιποί, 1987:40).
Επίσης, αυτό το μοντέλο παρέχει μια χρήσιμη προσέγγιση που καλύπτει τις απαιτήσεις μικρής κλίμακας, των σχέσεων στο επίπεδο της κοινότητας. Αυτές οι σχέσεις παρέχουν τη δυνατότητα για μια περιεκτική σύνθεση ανάμεσα στις ανάγκες του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου, ευνοούν την ανάπτυξη κριτικών συνειδήσεων και μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη τοπικών οικονομικών δραστηριοτήτων.
Γιώργος Ρακκάς
(Το κείμενο βρίσκεται στην ιστοσελίδα www.rainforestinfo.org)
