Τεχνοεπιστήμονες: από μέλη της ιντελιγκέντσιας
σε μεσολαβητές της τεχνολογίας

936

Της Ιωάννας Τσιβάκου* από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 20

Το εναρκτήριο λάκτισμα γι’ αυτό το άρθρο υπήρξαν δύο κείμενα που φιλοξένησε ο νέος Ερμής ο Λόγιος (τ. 19, 2019). Το ένα είναι του Γιώργου Καραμπελιά, με τίτλο «Ο μαρξισμός και η πρακτική του», γραμμένο απ’ ό,τι συμπεραίνω πρόσφατα, και το άλλο είναι του Άλβιν Γκούλντνερ, «Το μέλλον των διανοουμένων και η άνοδος μιας νέας τάξης»,προδημοσίευση από το ομότιτλο βιβλίο του, γραμμένο το 1979, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις. Παρότι ο όρος «διανοούμενοι» για αιώνες παρέπεμπε και παραπέμπει για μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης σ’ ένα σύνολο από ακαδημαϊκούς, συγγραφείς, καλλιτέχνες και εν γένει ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης, στα δύο προαναφερθέντα κείμενα, ο Καραμπελιάς και ο Γκούλντνερ, παρακολουθώντας τις εξελίξεις των καιρών, διακρίνουν εντός αυτού του συνόλου δύο ομάδες: της ανθρωπιστικής παιδείας και της τεχνικής ιντελιγκέντσιας. Προφανώς στην πρώτη ομάδα δεν εντάσσονται μόνο οι καλλιτέχνες και οι ειδήμονες των ανθρωπιστικών επιστημών αλλά και κάθε επιστημονικού κλάδου που ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει το επιστημονικό και υψηλής τεχνολογικής εξειδίκευσης στελεχικό δυναμικό το οποίο απασχολείται σε δημόσιες ή ιδιωτικές οργανώσεις έχοντας ως κύρια επιδίωξη, αν και όχι πάντα μοναδική, την εξυπηρέτηση των σκοπεύσεων των εν λόγω οργανώσεων και όχι του ανθρώπου ή της κοινωνίας.

Αυτή η δεύτερη ομάδα των διανοουμένων αποτελεί το αντικείμενο του παρόντος άρθρου. Είναι αλήθεια πως ο όρος «διανοούμενοι» είναι σήμερα σε παρακμή, ωστόσο, διερευνώντας τη σωστή ή όχι απόδοση του εν λόγω χαρακτηρισμού –υπό τον τίτλο της «τεχνικής ιντελιγκέντσιας»- στα μέλη της τεχνοδομής,^[1] μου δίνεται η ευκαιρία να εξετάσω τη φύση της εργασίας τους. Ζητήματα βεβαίως σχετιζόμενα με τη σύγχρονη στάση τους στα κοινωνικά προβλήματα, όπως και με τις συχνά αντιφάσκουσες συμπεριφορές τους, παρόλη τη σημασία τους, μένουν έξω από τις φιλοδοξίες του παρόντος άρθρου.

Ο Γκούλντνερ με το μνημονευθέν έργο του θέλησε ν’ απαντήσει σε Αμερικανούς συγγραφείς οι οποίοι, παρατηρώντας την εδραιωμένη θεσμική επιρροή των τεχνοεπιστημονικών στελεχών, ισχυρίζονταν πως αυτοί δρουν θετικά για το σύνολο της κοινωνίας. Σε αντίθεση με αυτούς, προσδίδοντας στα στελέχη της τεχνοδομής ταξικό προσδιορισμό, επιχείρησε να δείξει πως ως τάξη υλοποιούν τα ιδιαίτερα ταξικά τους συμφέροντα. Ωστόσο, υπογράμμισε ότι παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες και εσωτερικές αντιφάσεις, ενώ προέβλεψε πως η τάξη της τεχνοδομής αποτελεί την «προεικονισμένη ενσάρκωση ενός τέτοιου μέλλοντος σαν αυτού που ακόμα έχει η εργατική τάξη. Είναι εκείνο το κομμάτι της εργατικής τάξης που θα επιβιώσει της πληροφορικοποίησης»^[2] και το οποίο, επαναστατικοποιώντας τις διαδικασίες της εργασίας και τις σχέσεις παραγωγής, έρχεται να καταλάβει τον ρόλο της πρωτοπορίας στις κοινωνικές εξελίξεις.

Παίρνοντας αφορμή από την παραπάνω, επαληθευμένη, πρόβλεψη του Γκούλντνερ, θα εστιάσω τον σχολιασμό μου στη σημερινή διαμόρφωση των μελών της τεχνοδομής, όπως αυτή τελείται υπό την άμεση ή έμμεση επιρροή της τεχνολογικής δυναμικής.

Α) Ο ταξικός προσδιορισμός του στελέχους της τεχνοδομής

Η ανάδειξη της τεχνοδομής ως «τεχνική ιντελιγκέντσιας»

Ο διανοούμενος, κατά τις κρατούσες αντιλήψεις, είναι άτομο αφοσιωμένο στην κριτική σκέψη και την ανάγνωση, την έρευνα, τη γραφή και την τέχνη, με έντονο προβληματισμό για τις τρέχουσες κοινωνικο-πολιτικές καταστάσεις, γεγονός που τον οδηγεί συχνά να παρεμβαίνει στα δημόσια πράγματα είτε για να υπερασπιστεί μιαν άποψη είτε για να αποκηρύξει μιαν αδικία, καλλιεργώντας ή διαδίδοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μιαν ιδεολογία ή υπερασπιζόμενος ένα σύστημα ιδεών^[3]. Κάτι παρόμοιο αναφέρει και το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (του Γ. Μπαμπινιώτη) ορίζοντας τον διανοούμενο ως τον άνθρωπο με πνευματικές ενασχολήσεις, ο οποίος παρεμβαίνει στην κοινωνική και πολιτική ζωή με το ιδιαίτερο βάρος που έχει η άποψή του.

Υπό το φως της παραπάνω ερμηνείας, θα έλεγε κανείς πως τα υψηλής επιστημονικής εξειδίκευσης στελέχη των επιχειρήσεων δικαιολογημένα εντάσσονται στον κύκλο των διανοουμένων λόγω του ότι χρησιμοποιούν την τεχνοεπιστήμη^[4] και εν γένει τη γνώση ως οδηγό της δράσης τους. Το έργο τους δεν είναι μεν καλλιτεχνικό ή πνευματικό, είναι όμως αποτέλεσμα διανοητικής εργασίας, συχνά μάλιστα πρωτότυπο ή καινοτόμο, ενώ μέσω αυτού του έργου και των διαδικασιών παραγωγής του παρεμβαίνουν καθοριστικά στην ανθρώπινη συνείδηση, στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων και στους τρόπους συμπεριφοράς τους.

Η ένταξη των στελεχών των διοικητικών και κυρίως διευθυντικών στελεχών στην ιντελιγκέντσια έγινε κατ’ αρχάς από αριστερούς μελετητές κατά τη μεταπολεμική εποχή, αναφορικά με τους κομματικούς διανοούμενους της Σοβιετικής Ένωσης και των εξαρτημένων από αυτήν καθεστώτων που ηγούντο της κρατικής γραφειοκρατικής δομής. Καθώς η μαρξιστική σκέψη στηριζόταν στη θεμελιακή ταξική αντίθεση ανάμεσα σε κεφάλαιο και εργασία, δεν ελάμβανε υπόψη της την τάξη των διαχειριστών, όπως επισημαίνει στο προαναφερθέν άρθρο του ο Καραμπελιάς, περιγράφοντας τον διχασμό του κομμουνιστικού κινήματος ανάμεσα σε όσους υποστήριζαν την αυτοδιαχείριση εκ μέρους των ίδιων των εργαζομένων, άρα τον εξοπλισμό της εργατικής τάξης με την αναγκαία διαχειριστική γνώση, και σε όσους υποστήριζαν το κόμμα ως πολιτικό φορέα, ηγετική κεφαλή και διαχειριστή της κοινωνικής ανατροπής, αποτελούμενο από επαναστάτες-διανοούμενους, δρώντες εν ονόματι του προλεταριάτου. Τελικά, η επιλογή της δεύτερης θέσης από τη Σοβιετική Ένωση και τα υποτελή σε αυτήν καθεστώτα ανέδειξε τα ηγετικά στελέχη της κρατικής γραφειοκρατίας, υπεύθυνα σε μεγάλο βαθμό για τις ατασθαλίες που όλοι γνωρίζουμε. Παράλληλα, ωστόσο, παρατηρήθηκε πως και στη Δύση, κάτω βεβαίως από άλλους μηχανισμούς, ευνοήθηκε η ανάπτυξη της τάξης των τεχνοεπιστημόνων-διαχειριστών του κεφαλαίου με καθοριστική επίδραση στις κοινωνικές εξελίξεις. 

Την ίδια περίπου εποχή, συστημικοί θεωρητικοί θα υποστηρίξουν ότι τα στελέχη της τεχνοδομήςανήχθησαν σε παράγοντες κοινωνικής διαταραχής προκειμένου να επιτευχθεί ένα νέο επίπεδο ισορροπίας στον κλονιζόμενο κόσμο του κεφαλαίου.Όλοι, λίγο ή πολύ, συμφώνησαν πωςη σημαντικότητα του ρόλου τους επηρεάζει την ίδια τους τη συνείδηση ούτως ώστε, από υποκείμενα διαπνεόμενα από πίστη στην οργανωσιακή ιεραρχία, να μεταβάλλονται σε ειδικούς επιλυτές προβλημάτων, πρόθυμους να μετακινούνται από εταιρεία σε εταιρεία μέσα στα ευρύτερα όρια της οικονομίας, αλλά και άλλων κοινωνικών συστημάτων, αποβλέποντας μόνο στην προσωπική τους καταξίωση και εισοδηματική βελτίωση.

Και στις δύο σχολιασθείσες θεωρητικές προσεγγίσεις τα επιστημονικά, διευθυντικά στελέχη των οργανισμών αντιμετωπίστηκαν ως δρώντα υποκείμενα, ικανά να επηρεάζουν την υπάρχουσα κοινωνική κατάσταση και κουλτούρα και, υπ’ αυτήν τους την ιδιότητα, να εντάσσονται στην τάξη της ιντελιγκέντσιας.Ωστόσο, η αποδοχή των επιστημόνων-διαχειριστών ως μελών μιας ιδιαίτερης κοινωνικής τάξης δεν έγινε από τους στοχαστές με μαρξιστική παιδεία χωρίς προβληματισμό. Ορισμένοι τους θεώρησαν και τους θεωρούν μέρος της μικροαστικής τάξης, τους οποίους προσεταιρίζεται, ανάλογα με την πολιτική της δύναμη, πότε η τάξη του προλεταριάτου και πότε η τάξη του κεφαλαίου^[5]. Το άρθρο του Γκούλντνερ, το οποίο γράφηκε εκείνη την εποχή, είναι αποκαλυπτικό αυτού του προβληματισμού. Παρότι ο ίδιος αμφιβάλλει για τον χαρακτηρισμό ως τάξεως των διευθυντικών στελεχών, τελικά τον επιλέγει μέσα από ένα ευρύτερο πλαίσιο θεωρητικών προσεγγίσεων.

*ομ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου – συγγραφέας

Διαβάστε την συνέχεια στην ιστοσελίδα του νέου Λόγιου Ερμή