της Λαντάν Μπορουμάντ, συνιδρύτρια του Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων «Αμπντοραμάν Μπορουμάντ», του Ιράν
Από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 25, μετάφραση: Γιώργος Ρακκάς
Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν βρίσκεται αντιμέτωπη με μια πρωτοφανή κρίση νομιμοποίησης. Το άρθρο αυτό υπογραμμίζει τις τεκτονικές κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που οδήγησαν τα τελευταία σαράντα χρόνια στην αποξένωση της κοινωνίας από το κράτος, ως αντίδραση απέναντι σε αυτή την ιδεολογία. Η φύση και το βάθος αυτών των κοινωνικών και πολιτισμικών αλλαγών υποδεικνύουν μια ιστορική διαδικασία που οδηγεί το Ιράν στο να γίνει η πρώτη κοινωνία με μουσουλμανική πλειοψηφία που θα πραγματοποιήσει σε πνευματικό, κοινωνικό και διανοητικό επίπεδο τον διαχωρισμό θρησκείας και κράτους.
Το κείμενο της Λαντάν Μπορουμάντ είναι γραμμένο δύο χρόνια πριν από την έκρηξη της μεγάλης επανάστασης, που βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά φωτίζει σχεδόν προφητικά τις βαθύτερες αιτίες και τους μηχανισμούς της κρίσης του ισλαμικού καθεστώτος. Εκεί όπου άρχισε, το 1979 , η Ισλαμική Επανάσταση, που συγκλόνισε τον κόσμο, από εκεί έχει αρχίσει το τέλος της. Και η απελευθέρωση των γυναικών του Ιράν από τη μαντίλα είναι το τελευταίο και καθοριστικό βήμα σε αυτή την πορεία ιδεολογικής χειραφέτησης του ιρανικού λαού. Γιατί η μαντίλα είναι η ισλαμική θεοκρατία· χωρίς αυτήν, η πολιτική κυριαρχία της σαρία και ο ισλαμισμός είναι νεκροί. Καθόλου τυχαία δε, το κίνημα απόρριψης της μαντίλας αποτέλεσε την αφετηρία για το ριζοσπαστικότερο λαϊκό κίνημα που ολοκληρώνει τις διαδικασίες απόσπασης της ιρανικής κοινωνίας από το καθεστώς του ισλαμικού ολοκληρωτισμού. Ό,τι και αν συμβεί στη συνέχεια, αυτός είναι ήδη ιδεολογικά νεκρός.
νέος Ερμής ο Λόγιος
Η απειλή του σιιτικού ρεφορμισμού
Το δεύτερο και ακόμη πιο σοβαρό σκέλος της διπλής ιδεολογικής κρίσης της Ισλαμικής Δημοκρατίας δεν προήλθε από το εσωτερικό του καθεστώτος. Απογοητευμένοι επαναστάτες κληρικοί και ισλαμιστές διανοούμενοι προκάλεσαν την κρίση αυτή. Οι παραδοσιοκεντρικοί ασκούσαν επί μακρόν στα σεμινάριά τους κριτική στην χομεϊνική ιδεολογία από τη σκοπιά του σιιτικού ησυχασμού, ο οποίος υποστήριζε ότι οι κληρικοί θα έπρεπε να απέχουν εντελώς από την πολιτική. Μια κεντρική φιγούρα μεταξύ αυτών των κληρικών που αντιτάχθηκαν εξαρχής στο θεολογικοπολιτικό σχέδιο του Χομεϊνί ήταν ο διακεκριμένος λόγιος Μεχντί Χαέρι Γιάζντι (1923-1999). Γιος του ιδρυτή του Σεμιναρίου της Κομ (το μεγαλύτερο στο Ιράν), μαθητής του Χομεϊνί, αλλά ταυτόχρονα και της δυτικής φιλοσοφίας (με ιδιαίτερη έμφαση στη σκέψη του Ιμμάνουελ Καντ), ο Χαέρι Γιάζντι αποκάλυψε τις εννοιολογικές σοφιστείες του Χομεϊνί, καθώς και την ακυρότητα των θρησκευτικών του επιχειρημάτων περί της απόλυτης κηδεμονίας των κληρικών[1]. Ο Χαέρι Γιάζντι, εμπνευσμένος από τη δική του κλασική προσέγγιση των κορανικών διδασκαλιών, αποκατέστησε το αυτόνομο άτομο με την ελεύθερη βούλησή του, ως τη θεμελιώδη αρχή τόσο του ισλάμ, ως θρησκείας, όσο και του ίδιου του πολιτικού σώματος.
Η σθεναρή του στάση απέναντι στη θεωρία και τις πολιτικές του Χομεϊνί είχε ως αποτέλεσμα να τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό, από το 1980 έως το 1983. Οι αντιρρήσεις του για την απόλυτη κηδεμονία του κλήρου κυκλοφόρησαν στη Δύση στην περσική γλώσσα το 1995, και έτσι έγιναν διαθέσιμες σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό. Αυτό που διέκρινε τον Χαέρι Γιάζντι από τους αγιατολάχ του παραδοσιακού ησυχασμού ήταν ότι αποδεχόταν την πρόκληση της νεωτερικότητας, ενώ επινόησε μια δημοκρατική πολιτική θεωρία με βάση τις σιιτικές αρχές.
Η μοντέρνα θεολογική αναθεώρηση του Χαέρι Γιάζντι δεν ήταν η μόνη θρησκευτική πρόκληση για την κρατική ιδεολογία. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, μια εξέγερση ετοιμαζόταν μεταξύ των απλών υποστηρικτών του επαναστατικού πολιτικού ισλάμ. Ένας τέτοιος ισλαμιστής αγωνιστής ήταν ο Αμπντουλκαρίμ Σορούς (γεν. 1945), ο οποίος, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, απέρριπτε την εγκυρότητα της έννοιας της απόλυτης κηδεμονίας του κλήρου και αμφισβητούσε ακόμη και το μονοπώλιο του τελευταίου στην ερμηνεία της θρησκείας[2]. Ο Σορούς δεν ήταν κληρικός, αλλά είχε υπάρξει πρωταγωνιστής της ισλαμικής πολιτιστικής επανάστασης και ήταν ένας σημαντικός διανοούμενος με μεγάλη επιρροή μεταξύ των μουσουλμάνων φοιτητών.
Ένας άλλος μεταρρυθμιστής θεολόγος, ο πρώην επαναστάτης κληρικός Μοχσέν Καντιβάρ (γεν. 1959), υποστήριζε ότι το Κοράνι δεν είναι «βίβλος νόμων» αλλά έργο πνευματικής καθοδήγησης. Οι μέθοδοι διακυβέρνησης του Μωάμεθ, υποστήριζε ο Καντιβάρ, ήταν κατάλληλες για την εποχή του Μωάμεθ –την εποχή της αυγής του ισλάμ πριν από δεκατέσσερις αιώνες– αλλά όχι απαραίτητα για τη δική μας. Για να αντιταχθεί στον οργισμένο και βίαιο Θεό του καθεστώτος Χομεϊνί, ο Καντιβάρ επινόησε τον όρο «φιλεύσπλαχνο ισλάμ», το οποίο αναγνωρίζει την πλήρη ελευθερία της σκέψης και της συνείδησης του ατόμου και απαγορεύει οποιαδήποτε τιμωρία σε αυτόν τον κόσμο για τη βλασφημία ή την αποστασία[3].
Ένας άλλος παλιός υποστηρικτής του πολιτικού ισλάμ, ο αντιφρονών θεολόγος Μοχάμεντ Μοτζαχέντ Σαμπεστάρι (γενν. 1936), προσέφερε έναν νέο τρόπο ανάγνωσης των θρησκευτικών κειμένων που υπερασπιζόταν τον σύγχρονο ατομικισμό, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Υποστήριζε πως οι έννοιες αυτές, ακόμα κι αν δεν αναφέρονται στις ισλαμικές πηγές, εξυπηρετούν καλύτερα την ιδέα της φυσικής δικαιοσύνης, η οποία, σύμφωνα με τις ισλαμικές διδαχές, αποτελεί τον υψηλότερο στόχο του πολιτικού σώματος[4].
Η αποτυχία της μεταρρυθμιστικής προεδρίας του Μοχάμαντ Χαταμί (1997-2005), ακολουθούμενη από τη βίαιη καταστολή από το καθεστώς του κινήματος «Πράσινο Κύμα» –την τελευταία συλλογική προσπάθεια να αναδυθεί ένας ισλαμισμός με ανθρώπινο πρόσωπο– οδήγησε τους Σορούς, Καντιβάρ και πολλούς άλλους λιγότερο γνωστούς κληρικούς και διανοούμενους στο συμπέρασμα πως η θρησκευτική δημοκρατία στην οποία πίστευαν ήταν μια ψευδαίσθηση. Οι προσωπικότητες αυτές αποκλίνουν σε σημαντικά θεολογικά ζητήματα, αλλά έχουν καταλήξει στις ίδιες απόψεις για την ανθρωπότητα και τον ρόλο της θρησκείας στη δημόσια σφαίρα. Στη σωστή κατανόηση του ισλάμ, υποστηρίζουν, τα πεδία της πολιτικής και της θρησκείας είναι διαχωρισμένα. Ο Θεός δημιούργησε τους ανθρώπους με αυτονομία και ελεύθερη βούληση, τους κατέστησε υπασπιστές του στη γη και τους προίκισε με επαρκή φυσική λογική για να χειρίζονται τις κοσμικές υποθέσεις. Αν ορίσουμε την κοσμικότητα ως μια άποψη που δεν είναι αντιθρησκευτική, αλλά διαχωρίζει τη θρησκεία από την πολιτική σφαίρα και καλεί το κράτος να είναι ουδέτερο στις θρησκευτικές υποθέσεις, γινόμαστε μάρτυρες της ανάπτυξης μιας φιλελεύθερης-κοσμικής, φιλικής προς τη δημοκρατία θεολογίας εντός του σιιτικού ισλάμ.
Ενώ πολλοί κληρικοί εκφράζουν ανοιχτά την αποστασιοποίησή τους από την πολιτική, μόνο λίγοι από αυτούς είναι ανοιχτά μεταρρυθμιστές. Πώς μπορούν αυτοί οι λίγοι να αποτελέσουν αντίβαρο στους πολλούς ιδεολόγους του καθεστώτος με την άφθονη χρηματοδότηση και την πρόσβαση στα κρατικά μέσα ενημέρωσης; Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούνται ευρέως στο Ιράν, όπως και αλλού. Οι ιδέες κυκλοφορούν και φτάνουν στους ιεροσπουδαστές του σιιτικού ισλάμ. Τόσο οι παραδοσιακοί ησυχαστές όσο και οι σύγχρονοι μεταρρυθμιστές στρατολογούν μέσα από τα θρησκευτικά σχολεία του Ιράν. Ξανά και ξανά, από το 2012, ο Ανώτατος Ηγέτης Χαμενεΐ έχει προειδοποιήσει κατά των εκκοσμικευτικών τάσεων στα σεμινάρια και έχει καταγγείλει τις δυνάμεις που, όπως λέει, προσπαθούν να αποσπάσουν αυτά τα ιδρύματα από την κυβέρνηση της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Άλλοι ανώτεροι αγιατολάχ του καθεστώτος έχουν μιλήσει επανειλημμένα για την επιρροή που ασκεί η μεταρρυθμιστική σιιτική θεολογία στα σεμινάρια και έχουν εκφράσει τη λύπη τους για τη μόδα που επικρατεί μεταξύ των νεαρών σπουδαστών να δηλώνουν έλλειψη ενδιαφέροντος για την πολιτική.
Οι φιλελεύθερες-κοσμικές ιδέες και οι διαμάχες γύρω από αυτές ξεπερνούν τον περίβολο των θρησκευτικών σχολείων. Ανυπότακτοι κληρικοί κηρύσσουν τη φιλελεύθερη θεολογία στο ευρύτερο κοινό. Τον Ιανουάριο του 2019, το Ειδικό Δικαστήριο Κληρικών αποσχημάτισε τον Χασάν Αγκαμίρι, γνωστό και ως «κληρικό του Τέλεγκραμ», για τη χρήση της εν λόγω εφαρμογής κρυπτογραφημένης επικοινωνίας. Του επιβλήθηκε ποινή φυλάκισης δύο ετών με αναστολή. Το πραγματικό του αδίκημα ήταν η χρήση του αξιοσημείωτου ταλέντου του στο κήρυγμα για την προώθηση του «φιλεύσπλαχνου ισλάμ» του Καντιβάρ. Ο Αγκαμίρι έχει περίπου διακόσιες χιλιάδες ακολούθους στο Telegram και 2,3 εκατομμύρια στο Instagram. Το φιλεύσπλαχνο ισλάμ είναι αρκετά επικίνδυνο για τον Ανώτατο Ηγέτη Χαμενεΐ ώστε να του επιτεθεί ευθέως. Σε μια ομιλία του, στις 11 Ιουλίου 2015, ο Χαμενεΐ προειδοποίησε τους φοιτητές των πανεπιστημίων: «Μερικές φορές ψάλλονται συνθήματα που φαίνονται να είναι ισλαμικά, ενώ το περιεχόμενό τους δεν είναι». Το φιλεύσπλαχνο ισλάμ είναι μια τέτοια έκφραση, συνέχισε. «Ο όρος φιλεύσπλαχνο ισλάμ είναι μια λέξη-κλειδί για έννοιες που έχουν τις ρίζες τους στον φιλελευθερισμό, δηλαδή αυτό που η Δύση ονομάζει φιλελευθερισμό». Στην ίδια ομιλία, ο Χαμενεΐ συνέδεσε το «φιλεύσπλαχνο ισλάμ» με τις «αμερικανικές αξίες», δηλαδή εκείνες που διατρανώθηκαν στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και προωθήθηκαν από τον «Τζορτζ Ουάσινγκτον, τους οπαδούς του και τους διαδόχους του»[5].
Η ουσία της καθεστωτικής εκδοχής του ισλάμ είναι η άρνηση του αυτόνομου ατόμου, ενώ η ουσία του «αμερικανικού ισλάμ» είναι η επιβεβαίωση του ατόμου και της ελεύθερης βούλησής του. Η σιιτική φιλελεύθερη θεολογία είναι εκείνη που εξανάγκασε τον επαναστατικό ισλαμισμό να αποκαλύψει την αποτυχία του ως προς τη διαμόρφωση μιας εναλλακτικής θεωρίας περί κράτους και κοινωνίας ικανής να αντιμετωπίσει το φιλελεύθερο-δημοκρατικό μοντέλο.
Γιατί τα σεμινάρια αποστασιοποιούνται από το καθεστώς και δίνουν προσοχή σε μια χούφτα φιλελεύθερων θεολόγων; Επειδή ανησυχούν ότι οι Ιρανοί χάνουν την πίστη τους στο ισλάμ. Αυτή η δυσαρέσκεια αυξάνεται διαρκώς μετά την ίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Το 2000, μια επίσημη έρευνα διαπίστωσε ότι το 75% όλων των Ιρανών και το 86% των φοιτητών δεν έκαναν την προσευχή τους. Μέχρι το 2009, τα μισά τζαμιά της χώρας είχαν καταστεί ανενεργά[6].
Η ενίσχυση διαφορετικών πεποιθήσεων
Η ιρανική κοινωνία δεν περίμενε πότε θα αυτομεταρρυθμιστεί η σιιτική θεολογία. Σε μια άκρως ανατρεπτική αλλά εν πολλοίς απαρατήρητη μορφή αντιπολίτευσης, σημαντικός αριθμός ανθρώπων έχει επιλέξει άλλες πνευματικές εναλλακτικές. Διάφορες μορφές μυστικισμού –κάποιες παραδοσιακές και κάποιες σύγχρονες, κάποιες ισλαμικές και κάποιες μη– έχουν προσελκύσει πολλούς οπαδούς.
Καθώς τα τζαμιά αδειάζουν, οι οίκοι προσευχής των μουσουλμάνων Σούφι γεμίζουν. Οι μυστικές υπηρεσίες του καθεστώτος προειδοποιούν ότι οι απογοητευμένοι πρώην μαχητές της Χεζμπολάχ προσελκύονται από τα δόγματα των Σούφι[7]. Το μόνο επισήμως δραστήριο τάγμα Σούφι στο Ιράν, αυτό των Δερβίσηδων Γκοναμπάντι (υποστηρίζει ότι έχει τέσσερα εκατομμύρια πιστούς), υπόκειται σε βίαιη καταστολή από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ο ιστότοπός τους (majzooban.org) προωθεί τις διδασκαλίες του μεταρρυθμιστή θεολόγου και υπέρμαχου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Σαμπεστάρι. Το κλείσιμο και η καταστροφή των οίκων προσευχής των Γκοναμπάντι, η σύλληψη και η δίωξη του πνευματικού τους ηγέτη Νουρ Αλί Ταμπανέχ (γενν. 1927) και οι φυλακίσεις, οι ξυλοδαρμοί και οι εκτελέσεις, στις οποίες έχουν υποβληθεί οι οπαδοί τους, αποκαλύπτουν ένα καθεστώς που ξεσπάει καθώς βλέπει τους πιο παθιασμένους οπαδούς του να το εγκαταλείπουν και να στρέφονται σε μια πνευματική και μη νομικιστική εκδοχή του ισλάμ.
Η εγκατάλειψη του κρατικά προωθούμενου δόγματος του ισλάμ, υπέρ παραδοσιακότερων και πνευματικότερων εκδοχών του, με μακρά ιστορική διαδρομή στο Ιράν, δεν είναι η μόνη θρησκευτική πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ισλαμική Δημοκρατία. Το Ιράν σήμερα είναι μάρτυρας του εντονότερου ρυθμού εκχριστιανισμών στον κόσμο[8]. Οι μαρτυρίες των νέων προσήλυτων υποδηλώνουν ότι αναζητούν έναν στοργικό και ειρηνικό Θεό για να αντικαταστήσουν τον εκδικητικό, βίαιο Θεό του καθεστώτος[9]. Οι εκτελέσεις και οι εξωδικαστικές δολοφονίες χριστιανών ιερέων, οι περιορισμοί στις εκκλησιαστικές δραστηριότητες και οι συλλήψεις και διώξεις νέων προσήλυτων δεν έχουν σταματήσει την προϊούσα τάση μεταστροφής στον χριστιανισμό.
Το 1979, ο αριθμός των χριστιανών πιστών στο Ιράν ήταν περίπου πεντακόσιοι[10]. Ακριβείς αριθμοί είναι δύσκολο να βρεθούν αλλά, από το 2005, ο ειδικός σε θέματα χριστιανικής δημογραφίας Πάτρικ Τζονστόουν υπολόγιζε τον αριθμό των χριστιανών προσήλυτων στο Ιράν που προέρχονται από σιιτικό μουσουλμανικό υπόβαθρο σε περίπου σαράντα χιλιάδες[11]. Σήμερα, μόλις μιάμιση δεκαετία αργότερα, ο συνολικός αριθμός των χριστιανών του Ιράν (συμπεριλαμβανομένων των προσήλυτων καθώς και των μελών των παραδοσιακών χριστιανικών μειονοτήτων) εκτιμάται σε περίπου ένα εκατομμύριο άτομα σε έναν συνολικό πληθυσμό περίπου 83 εκατομμυρίων[12].
Οι στατιστικές για όσους απλά απομακρύνθηκαν από την οργανωμένη θρησκεία –και είτε επιλέγουν μια γενική, μη δεσμευτική, μορφή θεϊσμού, είτε τον αγνωστικισμό, είτε τον αθεϊσμό– είναι ακόμη πιο δύσκολο να βρεθούν από ό,τι εκείνες που αφορούν τους χριστιανούς προσήλυτους. Τον Νοέμβριο του 2019, η σελίδα «Ιρανοί άθεοι και αγνωστικιστές» του Facebook είχε περίπου 192.000 ακολούθους. Παρόλο που δεν διαθέτουμε στατιστικά στοιχεία σχετικά με τη μεταστροφή μουσουλμάνων σε Μπαχάι στο Ιράν, οι αδιάκοπες διώξεις κατά της εκτός νόμου, ειρηνικής μειονότητάς τους από το καθεστώς μπορεί να καταδεικνύουν τον φόβο για την ελκυστικότητα αυτής της θρησκείας. Με αρκετά εκατομμύρια πιστούς σε όλο τον κόσμο, η πίστη των Μπαχάι έχει τις ρίζες της στο Ιράν, αφού ξεκίνησε μεταξύ σιιτών αντιφρονούντων στην Περσία του 19ου αιώνα. Σε ευθεία αντίθεση με όσα κηρύττει η Ισλαμική Δημοκρατία, οι πεποιθήσεις των Μπαχάι επιβεβαιώνουν την ισότητα των φύλων, τον διαχωρισμό της θρησκευτικής από την πολιτική εξουσία και μια δημοκρατική και απαλλαγμένη από τον κλήρο οργάνωση της θρησκείας.
Η έλξη των Ιρανών για τον ζωροαστρισμό, την προϊσλαμική θρησκεία της αρχαίας Περσίας, είναι ένα ακόμη ανησυχητικό φαινόμενο για το καθεστώς. Η Ισλαμική Δημοκρατία χρηματοδοτεί σεμινάρια και εκδόσεις για να αντιμετωπίσει την τάση των Ιρανών να αναζητούν την εθνική τους ταυτότητα στο μεγαλείο της προϊσλαμικής Περσίας. Κοντά στα τέλη Οκτωβρίου 2016, χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στο νότιο-κεντρικό Ιράν, στον τάφο του Κύρου του Μεγάλου (περίπου 600-530 π.Χ.), του ιδρυτή της πρώτης περσικής αυτοκρατορίας. Εκεί, τίμησαν την ανεπίσημη ετήσια γιορτή που είναι αφιερωμένη σε αυτόν, φωνάζοντας συνθήματα όπως «Το Ιράν είναι η χώρα μας, ο Κύρος είναι ο πατέρας μας». Ένας ανώτερος κληρικός του καθεστώτος κατήγγειλε τους συμμετέχοντες στους εορτασμούς, αναρωτώμενος πως τόλμησαν να «συγκεντρωθούν γύρω από τον τάφο του Κύρου και να ψάλλουν τα ίδια συνθήματα [για τον Κύρο] που ψάλλουμε εμείς για τον ανώτατο ηγέτη μας»[13]. Έκτοτε, το καθεστώς απαγόρευσε την ετήσια συγκέντρωση στο μνημείο.
Ο Χομεϊνί κατήργησε την υπάρχουσα νομοθετική εξουσία του Ιράν, αντικαθιστώντας την Εθνική Συμβουλευτική Συνέλευση και τη Γερουσία με την Ισλαμική Συμβουλευτική Συνέλευση και το δωδεκαμελές Συμβούλιο των Φρουρών της Επανάστασης. Η αλλαγή των επιθέτων διατηρεί τον δικό της συμβολισμό: Ο Χομεϊνί κατέταξε την εθνική ταυτότητα του Ιράν πολύ πιο κάτω από την ισλαμική ταυτότητα. Οι Ιρανοί που επιδιώκουν να ανακτήσουν αυτή την εθνική ταυτότητα είναι ένας ακόμη δείκτης της ιδεολογικής κρίσης του καθεστώτος.
Απορρίπτοντας την ισλαμική δημοκρατία
Η κρίση ξέσπασε στους δρόμους τον Δεκέμβριο του 2017 και τον Ιανουάριο του 2018, όταν οι διαδηλώσεις εξαπλώθηκαν σε ογδόντα ιρανικές πόλεις. Τα γραφεία των ιμάμηδων, που ήταν υπεύθυνοι για τις προσευχές της Παρασκευής, και που αντιπροσωπεύουν τα κεντρικά γραφεία προπαγάνδας του καθεστώτος, πυρπολήθηκαν. Άνθρωποι φώναζαν συνθήματα που καταδίκαζαν τη διαχείριση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών προβλημάτων του έθνους από το καθεστώς. Οι διαδηλωτές κατέστησαν σαφή την πλήρη απόρριψη της ιδεολογίας του καθεστώτος με συνθήματα όπως «Θάνατος στον velayat-e faqih», «Ο ηγέτης έχει γίνει Θεός ενώ ο λαός ικετεύει» και «Ο εχθρός μας είναι εδώ, λένε ψέματα όταν λένε ότι είναι η Αμερική». Ακούστηκαν επίσης αιτήματα για μια κοσμική δημοκρατία, ή ακόμη και για την επιστροφή της μοναρχίας. Τον Φεβρουάριο του 2018, ξέσπασαν μαζικές συγκρούσεις στους δρόμους μεταξύ των δυνάμεων ασφαλείας και των Σούφι της Γκοναμπάντι, που διαμαρτύρονταν για τον κατ’ οίκον περιορισμό του Ταμπαντέχ και τις αυθαίρετες συλλήψεις άλλων Σούφι.
Από το 1979, οι γυναίκες αντιτίθενται στο ολοκληρωτικό καθεστώς. Έχουν υποστεί πρόστιμα, προσβολές, μαστιγώσεις, ποινές φυλάκισης, ακόμη και θάνατο, επειδή επέμεναν στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους. Κάποιες αψηφούν πλέον ανοιχτά τον ενδυματολογικό κώδικα του καθεστώτος, και βγάζουν τις μαντίλες τους αψηφώντας τις δυνάμεις ασφαλείας. Απορρίπτοντας τη μαντίλα, δείχνουν ότι δεν αποδέχονται την αξίωση του καθεστώτος να ερμηνεύει τη θρησκεία για λογαριασμό τους και να τους επιβάλλει έναν θρησκευτικό κώδικα. Στους δρόμους του Ιράν, αυτές οι γυναίκες ενσαρκώνουν τις ιδέες της ελεύθερης συνείδησης και του διαχωρισμού της θρησκευτικής από την πολιτική εξουσία.
Παρατηρώντας τους προσανατολισμούς του ριζοσπαστικού λόγου και των πράξεων, λαμβάνοντας υπόψη τα λαϊκά αιτήματα για τον τερματισμό της θρησκευτικής εξουσίας, οι Ιρανοί υπερασπιστές των πολιτικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσπάθησαν να δώσουν μια καθαρή φωνή στο κίνημα. Μετά το κύμα διαμαρτυρίας του 2017-2018, δεκαπέντε διάσημοι αντιφρονούντες (μερικοί από τους οποίους βρίσκονται στη φυλακή ή την εξορία) εξέδωσαν μια δήλωση με την οποία ζητούσαν λαϊκό δημοψήφισμα για να διασφαλιστεί η ειρηνική μετάβαση σε ένα «κοσμικό και κοινοβουλευτικό δημοκρατικό καθεστώς». Τον Ιούνιο του 2019, δεκατέσσερις ακτιβιστές για τα δικαιώματα κάλεσαν τον λαό να απαιτήσει την παραίτηση του Χαμενεΐ και την κατάρτιση ενός νέου Συντάγματος. Τον Αύγουστο του 2019, δεκατέσσερις ακτιβιστές υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών κατηγόρησαν το καθεστώς για τους νόμους που εισάγουν διακρίσεις εις βάρος τους και απαίτησαν κοσμική δημοκρατία. Και εκείνοι επέλεξαν να απευθυνθούν όχι στο καθεστώς αλλά στον λαό του Ιράν. Αμέσως μετά, δεκατέσσερις εξόριστες ακτιβίστριες υπέγραψαν δήλωση υποστήριξης των γυναικών του Ιράν, υποσχόμενες να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί σε όλο τον κόσμο. Έκτοτε, οι Ιρανοί ψηφιακοί πολίτες –τα περσικά παραμένουν η τρίτη πιο διαδεδομένη γλώσσα στο διαδίκτυο– έχουν ξεκινήσει μια εκστρατεία υποστήριξης υπό το σύνθημα «Είμαι ο δέκατος πέμπτος».
Αν ληφθούν υπόψη στο σύνολό τους, οι θρησκευτικές και ιδεολογικές εξελίξεις, που εξετάστηκαν εν συντομία εδώ, υποδηλώνουν πως τεκτονικές πολιτιστικές και ιδεολογικές αλλαγές λαμβάνουν χώρα στο Ιράν, και έχουν εκδηλωθεί πολύ πιο πριν από το τελευταίο κύμα διαμαρτυριών. Ωστόσο, η μόνη απάντηση του καθεστώτος είναι η σκληρή καταστολή, ακόμη και όταν η χώρα αλλάζει κάτω από τη μύτη του. Η καταστολή μπορεί να φιμώσει για ένα διάστημα την οργή των πολιτών, αλλά ταυτόχρονα την εντείνει και τους ωθεί προς συμπεριφορές που μπορεί μεν να είναι λιγότερο ορατές, αλλά ωστόσο καθίστανται ολοένα και πιο ριζοσπαστικές και ανατρεπτικές.
Η επανάληψη μαζικών λαϊκών διαδηλώσεων, όπως το κύμα διαμαρτυρίας που βρίσκεται σε εξέλιξη την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές –στα τέλη του 2019– αποτελεί σύμπτωμα της ριζικής αποξένωσης της ιρανικής κοινωνίας από την ιδεολογία και το καθεστώς που καθιέρωσε ο Αγιατολάχ Χομεϊνί. Αυτό που συνέβη στις προσευχές της Παρασκευής, στις 16 Μαρτίου 2018, στο Ισφαχάν, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη του Ιράν, αποκάλυψε αυτή τη διάσταση στην πλήρη της έκταση. Οι πιστοί –πολλοί από τους οποίους ήταν αγρότες εξοργισμένοι από την αδράνεια της κυβέρνησης μπροστά στην ξηρασία– γύρισαν την πλάτη τους στον ιεροκήρυκα του καθεστώτος φωνάζοντας: «Στρέφουμε την πλάτη μας στον εχθρό, αντικρίζουμε κατά πρόσωπο τη μητέρα πατρίδα»[14]. Το να αποκαλείται ανοιχτά το καθεστώς «εχθρός», και αντ’ αυτού να απευθύνεται έκκληση στη «μητέρα πατρίδα», είναι ένα ακόμη σημάδι ότι ο λαός του Ιράν αρχίζει να βλέπει την Ισλαμική Δημοκρατία ως ξένο κατακτητή που επιβάλλει μια αλλότρια ιδεολογία.
Τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, το Ιράν υπήρξε το καμίνι της τρίτης μεγάλης ιδεολογικής πρόκλησης στη φιλελεύθερη δημοκρατία (μετά τον φασισμό και τον κομμουνισμό). Το 1906, η σύγχρονη πολιτική περίοδος του Ιράν ξεκίνησε με τη Συνταγματική Επανάσταση, η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως μια προσπάθεια εισαγωγής μιας πρωτοδημοκρατικής κοσμοθεωρίας σε μια παραδοσιακή φυλετική μοναρχία με έναν θεσμοθετημένο κλήρο. Το εγχείρημα αυτό, αν και είχε κάποια θρησκευτική υποστήριξη από το εσωτερικό του Ιράν, τελικά απέτυχε. Έδωσε τη θέση του πρώτα στην απολυταρχία των Παχλαβί και στη συνέχεια, όταν αυτή ανατράπηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970, στην Ισλαμική Δημοκρατία.
Η σημερινή στροφή πολλών Ιρανών προς εναλλακτικές λύσεις έναντι του σκληρού ισλαμισμού της Ισλαμικής Δημοκρατίας, όπως ο φιλελεύθερος σιιτισμός, ο σουφισμός, η πίστη των Μπαχάι, ο χριστιανισμός, ο αγνωστικισμός ή ο αθεϊσμός, υποδεικνύει πως το Ιράν ίσως χαράσσει σήμερα μια νέα πορεία. Αυτή η πορεία το οδηγεί στο να γίνει η πρώτη κοινωνία με μουσουλμανική πλειοψηφία που θα εντάξει στον πνευματικό, κοινωνικό και διανοητικό της ιστό τον διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος, που χαρακτηρίζει τη φιλελεύθερη-δημοκρατική κοσμοθεωρία, και να το κάνει αυτό με μια διαδικασία που προέρχεται περισσότερο «από μέσα», παρά από το εξωτερικό. Κατά ειρωνικό τρόπο, η ίδια η Ισλαμική Δημοκρατία υπήρξε ο κινητήριος μοχλός αυτής της διαδικασίας, καθώς, με τις ολοκληρωτικές αξιώσεις της, εκμαιεύει κατ’ αντιπαράθεση μια πρωτοποριακή δημοκρατική απάντηση. Εφόσον η διαδικασία αυτή επιτύχει –και τα σημάδια, τόσο τα δραματικά όσο και τα πιο διακριτικά, δείχνουν ότι βρίσκει έρεισμα στις καρδιές και τα μυαλά των Ιρανών, που απαιτούν ελευθερία από τη βάναυση κυριαρχία του Χομεϊνί και των διαδόχων του–, μπορεί τότε να προσδώσει νέα ώθηση στον φιλελεύθερο και δημοκρατικό αγώνα, σε παγκόσμια μάλιστα κλίμακα.
[1] Βλέπε Fatimah Jaffer, “Mehdi Haeri Yazdi, An Insight into His Intellectual and Political Philosophy,” Center for Islamic Shi’a Studies Research Series/04, Φεβρουάριος 2018, http://shiastudies.org/docs/pdfs/mehdi-haeri-yazdi—an-insight-into-his-intellectual-and-political-philosophy.
[2] Για τον Σορούς, βλ. Valla Vakili, “Debating Religion and Politics in Iran: The Political Thought of Abdolkarim Soroush,” Occasional Paper Series, No.2, Council on Foreign Relations, Ιανουάριος 1997.
[3] Βλ. Mohsen Kadivar, όπως παρατίθεται στα αγγλικά στο Mahmoud Sadri, “Sacral Defense of Secularism: The Political Theologies of Soroush, Shabestari, and Kadivar,” International Journal of Politics, Culture and Society 15, Χειμώνας 2001, σ. 265, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.485.7599&rep=rep1&type=pdf. Για μια συλλογή των έργων του Καντιβάρ στα αγγλικά, βλέπε en.kadivar.com.
[4] Βλ. Mohammad Mojtahed Shabestari, «Why Islam and Democracy Go Well Together», συνέντευξη στον Jan Kuhlmann, Qantara, 6 Ιουλίου 2012, en.qantara.de/content/interview-with-mohammad-mojtahed-shabestari-why-islam-and-democracy-go-well-together.
[5] Ο λόγος του Χαμενεΐ υπάρχει στην περσική γλώσσα στο http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=30255. Η μετάφραση παρατίθεται από τη συγγραφέα.
[6] Misagh Parsa, Democracy in Iran: Why It Failed and How It Might Succeed (Cambridge: Harvard University Press, 2016), σ. 313.
[7] Σε μια ομιλία του, το 1996, στο Πανεπιστήμιο Μπου-Αλ-Σίνα, στο Χαμεντάν του Ιράν, ο τότε αναπληρωτής υπουργός Πληροφοριών Σαγίντ Εμάμι θα δηλώσει: «Μία από αυτές [τις κατηγορίες αντι-ισλαμικών αντικαθεστωτικών ομάδων] είναι η θρησκευτική-ομολογιακή. Για παράδειγμα, οι σκέψεις των δερβίσηδων, οι οποίες είναι φρικτές ιδέες και εξαπλώνονται στη χώρα. Υπάρχουν πολύ διεφθαρμένοι άνθρωποι ανάμεσά τους και έχουμε συλλάβει πολλούς από αυτούς. … Προσελκύουν ιδίως τη νεολαία των Χεζμπολάχι». Για την πρωτότυπη ηχητική καταγραφή της ομιλίας αυτής, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα www.youtube.com/watch?v=Y61TehH_9GI. Το απόσπασμα που παρατίθεται εδώ μεταφράστηκε από την Λαντάν Μπορουμάντ.
[8] Το 2014, ο Mark Bradley εκτίμησε ότι οι μεταστροφές στον χριστιανισμό αυξάνονταν στο Ιράν με ετήσιο ρυθμό 19,6%. Βλέπε Bradley, Too Many to Jail: The Story of Iran’s New Christians: Monarch, Οξφόρδη 2014, σ. 36. Βλέπε επίσης Stoyan Zaimov, «Iran Is Witnessing ‘One of Fastest Growing Church Movements, but Christians Face Intense Persecution», Christian Post, 16 Οκτωβρίου 2018, www.christianpost.com/news/iran-is-witnessing-one-of-fastest-growing-church-movements-but-christians-face-intense-persecution.html.
[9] Mustafa Akyol, «How Islamism Drives Muslims to Convert», New York Times, 25 Μαρτίου 2015, www.nytimes.com/2018/03/25/opinion/islam-conversion.html
[10] Jason Mandryk, Operation World: The Definitive Prayer Guide to Every Nation, 7η εκδ., Biblica Κολοράντο Σπρίνγκς 2010, σ. 465.
[11] Duane Alexander Miller, «Power, Personalities and Politics: The Growth of Iranian Christianity Since 1979», Mission Studies 32 (Απρίλιος 2015), σ. 71.
[12] Σύμφωνα με μια στατιστική αποτίμηση του 2014, οι χριστιανοί πιστοί με μουσουλμανικό υπόβαθρο ανέρχονταν στο Ιράν μεταξύ 100.000 και 370.000. Βλ. Bradley, Too Many to Jail, κεφ. 1. Το 2015, οι Duane Alexander Miller και Patrick Johnstone υπολόγισαν τον αριθμό των BMB («πιστοί στον Χριστό με μουσουλμανικό υπόβαθρο») στο Ιράν ανάμεσα σε 100.000 έως 500.000. Βλέπε Miller και Johnstone, «Believers in Christ from a Muslim Background: A Global Census», Interdisciplinary Journal of Research on Religion 11, Article 10 (2015): σ. 8, www.religjournal.com/pdf/ijrr11010.pdf. Από το 2019, η Open Doors USA, μια ΜΚΟ που έχει ως στόχο την καταπολέμηση των διωγμών των χριστιανών, εκτιμά ότι ο συνολικός χριστιανικός πληθυσμός του Ιράν (από τους οποίους δεν είναι όλοι ΒΜΒ, καθώς οι χριστιανικές μειονότητες υφίστανται εδώ και πολύ καιρό στο Ιράν) ανέρχεται σε 800.000. Βλέπε www.opendoorsusa.org/christian-persecution/world-watch-list/iran
[13] «Iranians Arrested After Celebrating Ancient Persian King Cyrus the Great», Reuters, 31 Οκτωβρίου 2016, www.reuters.com/article/us-iran-rights-history-idUSKBN12V174.
[14] «Isfahan Farmers Protest and Mock Friday Prayers», Radio Farda, 17 Μαρτίου 2018, https://en.radiofarda.com/a/isfahan-farmers-friday-prayers/29105705.html.
