Τα τέλη του 20ού αιώνα σφραγίζονται όσο οποιαδήποτε άλλη εποχή από τη λογική, τη φρασεολογία ή τη ρητορική του “τέλους”. Τέλος του σοσιαλισμού, τέλος της διαίρεσης σε δύο μπλοκ, εξάντληση της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη, τέλος του έθνους-κράτους και του κράτους πρόνοιας, τέλος του ανθρώπου ως φυσικού δημιουργήματος και είσοδος στην εποχή των τεχνητών “προσθηκών”.
Και φυσικά το “τέλος του μαρξισμού”, το τέλος των ιδεολογιών και όλα τα συμπαρομαρτούντα. Το τέλος της ιστορίας. Και ο κατάλογος μπορεί να είναι χωρίς… τέλος! Τελευταίο αλλά όχι ελάχιστο, το έσχατο καταφύγιο του σύγχρονου ανθρώπου, ο έρωτας, έπαψε να μοιάζει σαν έρωτας και μπήκε στη δικαιοδοσία των βίπερ και της φαντασμαγορίας της virtual reality. Η φρενίτιδα των τεχνικών αλλαγών και ο κολασμένος χορός της αδιάκοπης συσσώρευσης εμπορευμάτων προκαλούν μια ανελέητη γήρανση προϊόντων, ιδεών, συμπεριφορών και… ανθρώπων, όπου το σημερινό “νέο” έχει ήδη μια ημερομηνία λήξης όλο και πλησιέστερη στην ημερομηνία παραγωγής του. Το αύριο είναι ήδη σήμερα και το σήμερα χθες.
Αν σε όλη την ιστορία του ανθρώπινου είδους ο ιστορικός-τεχνητός χρόνος απέκλινε από τον φυσικό χρόνο, ποτέ άλλοτε αυτή η απόκλιση δεν έτεινε να πάρει τα χαρακτηριστικά μιας ριζικής διχοτομίας όπου ο ιστορικός κόσμος της τεχνόσφαιρας να αντιπαρατίθεται τόσο βίαια με τον υλικό-φυσικό κόσμο. Εξαντλείται λοιπόν ο κόσμος που γνωρίσαμε. Η “άγρια ανωμαλία” της βιομηχανικής επανάστασης διχοτομεί βαθύτατα την ανθρώπινη ιστορία. Το τέλος της ιστορίας, ή μήπως της προϊστορίας (sic);
Και όμως ποτέ οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο ανικανοποίητοι, τόσο αποπροσανατολισμένοι, τόσο δυστυχισμένοι. Ο τεχνοκόσμος παύει πια να λειτουργεί ως δημιούργημα του ανθρώπου, αλλά είναι ο άνθρωπος που λειτουργεί ως προέκταση του. Γι’ αυτό και ποτέ άλλοτε η αίσθηση της αλλοτρίωσης και της ανημποριάς δεν ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη. Ο παλιός κόσμος τελειώνει κάθε μέρα και ο “καινούργιος” που αναδύεται είναι όλο και περισσότερο χωρίς νόημα Κατά συνέπεια λοιπόν δεν βρισκόμαστε μόνο στο τέλος μιας εποχής, αλλά στην εποχή του τέλους, σε ένα μακρόσυρτο σούρουπο του ανθρώπινου πολιτισμού, σε ένα σταυροδρόμι της ανθρώπινης ιστορίας.
Αυτήν την εξέλιξη “πολύ σωστά” ο Fucuyama χαρακτήρισε “τέλος” της ιστορίας, με την έννοια πως ο μοναδικός ορίζοντας αυτού του κόσμου είναι η μαζική, δήθεν αντιπροσωπευτική, δημοκρατία και όλα τα επιμέρους ιστορικά γεγονότα κατατείνουν ακριβώς στην επιβεβαίωση αυτής της καθολικής μορφής που παίρνει η ανθρώπινη ιστορία.
Άκρατη ατομικοποίηση, που σταδιακά διαλύει ή θα διαλύσει και την ίδια την πυρηνική οικογένεια, στον βαθμό που ακόμα αντιστέκεται, διαμεσολάβηση και των έσχατων ανθρώπινων σχέσεων μέσω του χρήματος, μετατροπή τους σε εμπορεύματα. Μετατροπή που τείνει να φτάσει στην παραγωγή ενός τεχνητού ή “ημιτεχνητού” ανθρώπου, μέσα από τις γονιδιακές παρεμβάσεις. την ιατρική προσθετική και τη δημιουργία των βιορομπότ… Ο Όργουελ, ο Χάξλεϋ και οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας ποτέ δεν ήταν τόσο κοντά στην υλοποίηση των προφητειών και των προβλέψεων τους. Και πράγματι το πέρασμα στον τεχνοάνθρωπο είναι το ιδανικό όριο του φιλελευθερισμού γιατί μόνο τότε στην πραγματικότητα θα έχει δημιουργήσει το απόλυτο “άτομο”, που δεν έχει ανάγκη από την κοινωνικότητα και την αλληλεγγύη (παρ’ όλο που όπως είδαμε στο Blade Runner ακόμα και τα βιορομπότ-ρέπλικες ένιωσαν την ανάγκη της αλληλεγγύης).
Έτσι η μόνη πιθανή αντίσταση ή ανατροπή αυτού του παγκόσμιου ενοποιημένου εμπορευματικού συστήματος μπορεί να προέλθει μόνο από την ανάδειξη ενός διαφορετικού συστήματος αναγκών που θα έχει τέτοια ισχύ και καθολικότητα ώστε να ανατρέψει το κυρίαρχο εμπορευματικό υπόδειγμα. Ενός συστήματος αναγκών με νέες ανθρωπολογικές και οντολογικές διαστάσεις.
Όμως αυτή η υπόθεση μιας νέας “φαντασιακής θέσμισης”, για να μη πάρει τον χαρακτήρα μιας ακόμα ουτοπίας -και μάλιστα με κοντά ποδάρια- απέναντι στην υλική πραγματικότητα της αυτοαναπαραγώμενης σε πλανητική κλίμακα μεγαμηχανής της καπιταλιστικής συσσώρευσης, θα πρέπει να αναζητήσει πραγματικό έδαφος στην ίδια την υλική πραγματικότητα, σε πραγματικές ανάγκες, για να στηριχτεί σε πλειοψηφικά ή καθολικά κοινωνικά υποκείμενα, θα πρέπει να ξαναθέσει με νέους όρους το αίτημα της θεμελίωσης που έθετε ο νεαρός Μαρξ απέναντι στον ουτοπικό σοσιαλισμό, θεμελίωση που αναζήτησε στους “νόμους” της κοινωνικής εξέλιξης και της τεχνολογίας και στην ανεύρεση του προμηθεϊκού καθολικεύσιμου υποκειμένου, του προλεταριάτου. Η υλικότητα αυτής της μαρξιστικής θεμελίωσης θα ανεβρεθεί στην ίδια την πραγματικότητα του κοινωνικού κινήματος που ενέπνευσε σε παγκόσμια κλίμακα, και με τέτοια ιστορική διάρκεια.
Το αίτημα λοιπόν για την θετική υπέρβαση του “τέλους εποχής” του αστικού βιομηχανισμού τίθεται εκ νέου με τη διαμόρφωση μιας αυθεντικής εναλλακτικής πρότασης που να στηρίζεται σε πραγματικές αλλαγές και ανατροπές.
Το αδιέξοδο του φιλελευθερισμού
Η ασυδοσία των πολυεθνικών, οι οποίες αντικατέστησαν τα εθνικά κράτη ως ηγεμονικές δυνάμεις του σύγχρονου καπιταλισμού, θα αποβεί μεσοπρόθεσμα καταστροφική για τον δυτικό καπιταλισμό, γιατί αφαιρεί κάθε κοινωνική και ιδεολογική διάσταση από το σύστημα. Τα πάντα γίνονται εμπόριο χωρίς καμία μεσολάβηση. Όμως έτσι το κοινωνικό κόστος της αναπαραγωγής του συστήματος γίνεται δυσβάστακτο, αν όχι αβάστακτο. Και ενώ είναι τόσο πρόσφατοι οι πανηγυρισμοί για τη συντριβή του σοσιαλιστικού “δαίμονα”, ακόμα και οι συντηρητικοί προβληματίζονται γύρω από τον “κοινοτισμό” και γενικότερα γύρω από την ανάγκη εξασφάλισης κάποιας μορφής κοινωνικής συνοχής που να υπερβαίνει τη μονάδα-άτομο της εμπορευματικής παραγωγής. Σε όλες τις χώρες τόσο της Δύσης όσο και του Τρίτου Κόσμου αναπτύσσεται ραγδαία ο λεγόμενος “Τρίτος Τομέας” του συνεταιριστικού-εναλλακτικού χώρου, που αρνείται τόσο τον κρατισμό όσο και την ιδιωτική πρωτοβουλία. Το παράδειγμα του Mondragon και των γερμανικών εναλλακτικών επιχειρήσεων, της εναλλακτικής τράπεζας Granmeen στο Μπανγκλαντές, αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου ενός διευρυνόμενου εναλλακτικού τομέα.
Το ίδιο συμβαίνει -και μάλιστα σε παγκόσμια και πλανητική κλίμακα- με τα οικολογικά προβλήματα που διογκώνονται. Ενώ διακηρύσσεται η απόλυτη ελευθερία του επιχειρείν. πληθαίνουν οι οικολογικές “απαγορεύσεις” και είναι βέβαιο πως θα πολλαπλασιαστούν τα επόμενα χρόνια για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η καταστροφή του όζοντος, η μόλυνση των θαλασσών, κλπ. Παράλληλα διευρύνεται ο κύκλος των “πράσινων” προϊόντων και αναπτύσσεται η χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
Απέναντι στην παγκόσμια ακτίνα δράσης των πολυεθνικών εταιρειών απαιτείται μια οργάνωση του πλανήτη σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο και όχι βέβαια η απλή διάλυση της δικαιοδοσίας του έθνους-κράτους. Παράλληλα, μέσα σε συνθήκες οραματικού κενού, οι άνθρωποι καταφεύγουν όλο και περισσότερο στη σταθερότητα ή τη συντηρητική ασφάλεια των παλαιών ταυτοτήτων τους, ισλαμισμός, εθνικισμός, ή προβάλλουν το έθνος, τη φύση, το φύλο τους, ως τελευταία ασπίδα απέναντι στον εμπορευματικό ισοπεδωτισμό.
Κατά συνέπεια, η ώρα του “θριάμβου” του νεοφιλελεύθερου μοντέλου είναι και η στιγμή που αποκαλύπτεται το απόλυτο κενό του, η αδυναμία του να νοηματοδοτήσει την ανθρώπινη ζωή και υπόσταση και να επιτρέψει την επιβίωση του πλανήτη τόσο από την περιβαλλοντική άποψη, όσο και από εκείνη της συντήρησης και διατροφής των έξι δισεκατομμυρίων ανθρώπων οι οποίοι μάλιστα αυξάνονται κατά εκατό εκατομμύρια κάθε χρόνο.
Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο έντονη η κριτική της “ανάπτυξης” και η αμφισβήτησή της. Γιατί αν ο μαρξισμός -τουλάχιστον ο κυρίαρχος- υπερθεμάτιζε προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης, σήμερα σε όλο και ευρύτερα στρώματα εξαπλώνεται η κριτική της ανάπτυξης και του εργαλειακού ορθολογισμού. Έχει γίνει συνείδηση πως η αλλαγή του κυρίαρχου υποδείγματος δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πεδίο της αδιάκοπης ανάπτυξης των αναγκών που καλύπτει η διαρκής επέκταση των εμπορευμάτων, αλλά μέσα από το πέρασμα σε ένα διαφορετικό σύστημα αναγκών.
Η παρακμή της Δύσης
Ο Νόαμ Τσόμσκυ, το 1993, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο που το τιτλοφορεί Year 501 (Το έτος 501), εννοώντας σαφώς πως η εποχή της παγκόσμιας ηγεμονίας της Δύσης, που εγκαινιάστηκε με την “ανακάλυψη” της Αμερικής από τον Κολόμβο πριν από 500 χρόνια, συνεχίζεται. Και παραθέτει ένα σύνολο από στοιχεία που στηρίζουν την άποψη του για την επιβίωση της δυτικής ηγεμονίας. Όμως παρά την ηθικά άψογη και ίσως επιβεβλημένη στάση του για έναν Αμερικανό κριτικό διανοούμενο και παρά την πληθώρα επιχειρημάτων υπέρ της άποψης του, εμείς θα αναρωτηθούμε για την ακρίβεια της.
Παρά την κατάρρευση του Ανατολικού στρατοπέδου, κάτω από την πίεση του ανταγωνισμού, παρά τη νίκη των Αμερικανών και των δυτικών συμμάχων στον πόλεμο του πετρελαίου, παρά την ανάδυση των πολυεθνικών εταιρειών στη θέση της ηγεμονικής δύναμης που κάποτε κατείχαν τα κράτη και οι ιδεολογίες, οι εξελίξεις δεν είναι μονοδιάστατες.
Αν ο ανατολικός κρατικός καπιταλισμός ή σοσιαλισμός ηττήθηκε από τη δύναμη του δυτικού εμπορεύματος, ο δυτικός καπιταλισμός βρίσκει τον μάστορα του από τον καπιταλισμό της άπω-ανατολής, ιαπωνικό ή κινέζικο. Για πρώτη φορά μετά την κατάκτηση της Αμερικής, η Δύση αποδεικνύεται υποδεέστερη, στο ίδιο το πεδίο της ηγεμονίας της, την οικονομική αποτελεσματικότητα, από αυτή την απώτατη Δύση της Δύσης που αποτελεί η… Ανατολή.
Ήδη το κέντρο της παγκόσμιας συσσώρευσης μετατοπίζεται. Ενώ ο αμερικάνικος καπιταλισμός διατηρεί την “αναπτυξιακή” του δυναμική μέσω της τριτοκοσμοποίησης της αμερικάνικης οικονομίας, το απω-ανατολικό μοντέλο στηρίζεται σε μια διαφορετική “ενάρετη” δυναμική μείωσης των εισοδηματικών διαφορών και ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Στις ΗΠΑ, η αντιμετώπιση της ανεργίας γίνεται με τη μείωση των μισθών, την επέκταση της γυναικείας ανασφάλιστης εργασίας στον τριτογενή τομέα, το part time, την ανάπτυξη της εγκληματικής οικονομίας στα γκέτο των μεγαλουπόλεων; και βέβαια την αύξηση των εισοδηματικών ανισοτήτων. Οι διαφορές εισοδήματος ανάμεσα στο πλουσιότερο 10% και το φτωχότερο 10% φτάνουν το 1 προς 9, ενώ πριν 30 χρόνια ήταν 1 προς 7. Δηλαδή η κοινωνία διασπάται, σε πλήρη αντίθεση με την παλιότερη εξέλιξη του αμερικάνικου καπιταλισμού που στήριζε την ισχύ του στην εξαιρετική κοινωνική του συνοχή. Την ίδια στιγμή στην Ιαπωνία η αντίστοιχη σχέση είναι 1 προς 4,2 !
Και οι συνέπειες είναι οφθαλμοφανείς: η αμερικάνικη κοινωνία διχοτομείται, το κόστος της διατήρησης της τάξης γίνεται υπέρογκο, οι κοινωνικές δαπάνες για την αντιμετώπιση της διάλυσης της οικογένειας και για την ασφάλεια των ευπόρων, ξεπερνούν κάθε προηγούμενο. Η αμερικάνικη οικονομία βουλιάζει κάτω από το βάρος των ανισοτήτων που προκάλεσε η νεοφιλελεύθερη λαίλαπα.
Κατά συνέπεια, δεν πρέπει να χάνουμε από τα μάτια μας το κυριότερο φαινόμενο αυτού του τέλους του 20ού αιώνα, την παρακμή της Δύσης, την οποία προανήγγελλε ο Σπέγκλερ ήδη έναν αιώνα πριν. Παρακμή πίσω από την αυταπάτη της παντοδυναμίας.
Αυτή η μεταφορά του κέντρου βάρους της συσσώρευσης στην Άπω Ανατολή προοιωνίζεται ανατροπές τεράστιας κλίμακας που θα σφραγίσουν τον 21ο αιώνα και οι οποίες θα μεταβάλουν τους παγκόσμιους συσχετισμούς. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, όπου η Δύση χάνει την ψυχή και την πρωτοκαθεδρία της, θα τείνουν να ενεργοποιηθούν και πάλι οι ενδιάμεσοι χώροι ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Αυτή η ενεργοποίηση μπορεί να είναι μια μεγάλη ευκαιρία ή και ένας μεγάλος κίνδυνος. Τι άλλο αν όχι ενεργοποίηση με την έννοια της αφύπνισης ενός ηφαιστείου είναι η κρίση που διαπερνά όλο τον “ενδιάμεσο” ανατολικοευρωπαϊκό και μεσοανατολικό χώρο;
Από τη Σοβιετική Ένωση μέχρι την Παλαιστίνη και το Ιράκ, περνώντας από τα Βαλκάνια και το Κουρδιστάν, ο ενδιάμεσος χώρος εκρήγνυται. Αυτή η έκρηξη που σήμερα βυθίζει στην κρίση μια τεράστια περιοχή μπορεί να μεταβληθεί στο προανάκρουσμα νέων γεωπολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών συγκροτήσεων.
Ήδη αναφερθήκαμε στην Ανατολική Ασία όπου δεν επικεντρώνεται μόνο η παγκόσμια συσσώρευση αλλά αυξάνεται και η οικονομική συνοχή των χωρών της περιοχής, οι οποίες τείνουν να συγκροτήσουν μια οικονομική περιφερειακή οντότητα. Σε ένα βαθμό το ίδιο γίνεται στη Λατινική Αμερική, όπου αυξάνεται η περιφερειακή οικονομική αλληλοδιείσδυση.
Μια τέτοια μετακίνηση του κέντρου της συσσώρευσης έξω από τη Δύση θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε μια σχετική αυτονομία και ελευθερία της περιφέρειας, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει, και την ανάδειξη νέων μοντέλων ανάπτυξης και συμπεριφοράς, νέων τύπων συνάρθρωσης των ανθρώπινων κοινοτήτων και ομάδων.
Τέλος εποχής ή η σύγκρουση του τελευταίου ανθρώπου με την τεχνολογική σκιά του;
Τέλος εποχής λοιπόν, με διαστάσεις κυριολεκτικά αποκαλυψιακές. Με μια σύγκρουση που θα αντιπαραθέσει όλες τις μορφές ανθρώπινης κοινωνικότητας και συλλογικότητας -πρόσωπο, οικογένεια (παλιά ή νέα, που ακόμα αναζητείται), τάξη, φύλο, φυλή, έθνος, βιοκοινότητα- με το απογυμνωμένο από κάθε κοινωνικότητα εμπορευματικό άτομο, που όμως διαθέτει όλη την ισχύ του εμπορεύματος, των πολυεθνικών, των ελίτ, και των διαχειριστών.
Θα πρόκειται, όπως τονίζει ο Παπαϊωάννου σε ένα άλλο πλαίσιο, για τη σύγκρουση του “τελευταίου ανθρώπου” με την τεχνολογική σκιά του. Τίποτε λιγότερο ή περισσότερο. Και το τίμημα είναι σαφές. Είτε θα περάσουμε τελεσίδικα κάτω από την κυριαρχία των τεχνημάτων, που τείνουν να υποτάξουν τον ίδιο τον άνθρωπο ως εξάρτημα τους, είτε θα αλλάξουμε την κατεύθυνση του ανθρώπινου πολιτισμού, απορρίπτοντας την ίδια τη φυλογενετική τάση για συσσώρευση και επέκταση, διοχετεύοντας την προς μια μη χρησιμοθηρική κοινωνία, επέκτασης των γνώσεων, της αλληλεγγύης, της επαφής, της ανάδειξης του ανθρώπινου προσώπου μέσω της επαφής με τον άλλο.
Θα πρόκειται εν τέλει για τη σύγκρουση δύο διαφορετικών μορφών εξατομίκευσης. Μιας μορφής “δυτικής”, εμπορευματικής, σωρευτικής και βουλιμικής, και μιας άλλης “προσωπικής”, συμβιωτικής και κοινοτιστικής, τέτοιας που αναδεικνύεται τόσο από πολλές παραδόσεις των παλιότερων ανθρώπινων κοινωνιών -και της δικής μας- όσο και από τις ανάγκες και τους πειραματισμούς του σήμερα.
