«Χρονικό προάσπισης προδομένης πατρίδας»

Χάρης Αλεξάνδρου
361 Τάγμα Πεζικού, χρονικό προάσπισης προδομένης πατρίδας
Σύνδεσμος Επιζησάντων Στρατιωτών 361 Τάγματος Πεζικού
Λευκωσία, 2019

Του Τάσου Χατζηαναστασίου*

Εξαιρετική συμβολή στην ιστορία των γεγονότων του 1974 στην Κύπρο αποτελεί το ογκώδες (800 περίπου σελίδες) πόνημα του διδάκτορα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Χάρη Αλεξάνδρου, για την Ιστορία του 361 Τάγματος Πεζικού που εκδόθηκε στη Λευκωσία το 2019.
Πρόκειται για το τάγμα της Εθνικής Φρουράς που είχε τις περισσότερες απώλειες σε νεκρούς και αγνοούμενους (88), ενώ επίσης είχε 42 τραυματίες και 47 αιχμαλώτους. Επομένως, η γνώση της ιστορίας του επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση αυτού που ονομάζουμε «κυπριακή τραγωδία»· αποκαλύπτονται έτσι το μέγεθος της εγκατάλειψης της άμυνας του νησιού από τη χούντα σε Ελλάδα και Κύπρο, το χάος που επικρατούσε, η ανικανότητα και ανεπάρκεια της στρατιωτικής ηγεσίας· όλα εκείνα τα στοιχεία που δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό της στάσης όσων τότε κρατούσαν τις τύχες του ελληνισμού στα χέρια τους ως προδοσίας.
Ο συγγραφέας αξιοποιεί με εντιμότητα στρατιωτικές αρχειακές πηγές και προφορικές μαρτυρίες, επιλέγοντας κάθε φορά αυτήν που μπορεί να διασταυρώσει με περισσότερες πηγές και επιτρέποντας στον αναγνώστη να κρίνει, αποφεύγοντας τις συνήθως μονόπλευρες κρίσεις και συμπεράσματα. Με ψυχραιμία, αντικειμενικότητα και εγκυρότητα ακαδημαϊκή δεν παρασύρεται από διαδόσεις και βαθιά εμπεδωμένες απόψεις για διάφορα ζητήματα, όπως π.χ. ότι η αντικατάσταση των αντιαεροπορικών όπλων της μονάδας πριν από την εισβολή αποτελούσε μέρος κάποιου σχεδιασμού αποδυνάμωσής της. Από την άλλη μεριά, αποδομεί συστηματικά και τις εκ των υστέρων προσπάθειες, π.χ. του διοικητή του τάγματος, του Ελλαδίτη συνταγματάρχη Δημητρίου Χάντζου, ο οποίος βαρύνεται με το έγκλημα της εγκατάλειψης δύο λόχων του τάγματος στην πρώτη γραμμή στις 14 Αυγούστου, όταν εκδηλώθηκε η δεύτερη επιχείρηση Αττίλας, ν’ αποσείσει κάθε ευθύνη από πάνω του.
Αναδεικνύονται, όμως, κι εκείνες οι στιγμές ηρωισμού και αυταπάρνησης που επέδειξαν στο πεδίο μάχης κατώτεροι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες. Οι στιγμές αυτές επιβεβαιώνουν την εκτίμηση πολλών, ακόμη και Τούρκων, ότι εάν η ηγεσία είχε εφαρμόσει τα σχέδια αμύνης του νησιού, που συμπεριελάμβανε και την αποστολή αεροσκαφών και υποβρυχίων από την Ελλάδα, η εισβολή θα είχε αποκρουστεί. Δύο φράσεις χαρακτηρίζουν ίσως περισσότερο αντιπροσωπευτικά την ιστορική αλήθεια όσων αντιστάθηκαν στον Αττίλα: η πρώτη είναι η φράση προς τους απλούς στρατιώτες και εφέδρους, από τοπικούς επικεφαλής μονάδων, που έχοντας επαφή με το επιτελείο, αν μπορεί να το χαρακτηρίσει κανείς έτσι, γνώριζαν ότι τα μάχιμα τμήματα αμύνονταν χωρίς κάλυψη, χωρίς εφεδρεία, χωρίς πυρομαχικά, χωρίς σχέδιο, χωρίς επαρκή οπλισμό για την αντιμετώπιση των τουρκικών τεθωρακισμένων: «Φύγετε, είναι όλα προδομένα». Η δεύτερη φράση ανήκει σε πατέρα οπλίτη του τάγματος: «Χαλάλιν της πατρίδος», όταν απ’ τα μισόλογα των συστρατιωτών του γιου του, οι οποίοι δεν τολμούσαν να του πουν την αλήθεια, κατάλαβε ότι είχε σκοτωθεί. Μία φράση που επαναλαμβάνει νοερά ακριβώς αυτά που είπαν δύο μανάδες σύμβολα της ελληνικής Ιστορίας και της διαχρονικής αντιστασιακής παράδοσης του ελληνισμού: η Μπουμπουλίνα και η Αντωνού Αυξεντίου για τον ηρωικό θάνατο του Γιάννου Γιάννουζα τον Απρίλιο του 1821 έξω από το Άργος η πρώτη και για το ολοκαύτωμα του Γρηγόρη Αυξεντίου στον Μαχαιρά η δεύτερη.
Σημαντική επίσης είναι και η συνεισφορά του βιβλίου στην κατανόηση της κατάστασης που επικρατούσε στην Κύπρο πριν από την εισβολή. Το 361 Τάγμα Πεζικού ήταν ταγμένο στην πρώτη γραμμή, απέναντι από τουρκοκυπριακά φυλάκια στον Πενταδάκτυλο και βρισκόταν διαρκώς με το δάκτυλο στη σκανδάλη. Στο πλαίσιο μάλιστα της διάβρωσης της Εθνικής Φρουράς από τη χούντα, εκεί στέλνονταν όσοι δεν είχαν μέσον ν’ αποφύγουν τη δυσμενή αυτή μετάθεση, οι «ανεπιθύμητοι», κυρίως μακαριακοί και αριστεροί. Γι’ αυτό και η εμπλοκή του στο χουντικό πραξικόπημα ήταν περιορισμένη, αλλά κι όταν ακόμη ένα τμήμα του διατάχθηκε να χτυπήσει πραξικοπηματίες, οι αντίπαλοι ιδεολογικά στρατιώτες αρνήθηκαν ουσιαστικά να χτυπήσουν συμπατριώτες τους.
Η απεγνωσμένη άμυνα και η αγωνιώδης προσπάθεια των αντρών του 361 μετά την εκδήλωση του δεύτερου Αττίλα, στις 14 Αυγούστου, να περάσουν ασφαλείς στις ελληνικές γραμμές άμυνας, αφού είχαν εγκαταλειφθεί από τη διοίκησή τους στην πρώτη γραμμή έξω από την Κερύνεια, πραγματικά συγκλονίζει με την αυθεντικότητα της αφήγησης, μεγάλο μέρος της οποίας δίνεται σκόπιμα με τα λόγια των ίδιων των πρωταγωνιστών που είχαν την τύχη ή την προνοητικότητα να διασωθούν. Η αφήγηση όσων εκτελέστηκαν επί τόπου όταν πιάστηκαν αιχμάλωτοι, αλλά και η απάνθρωπη μεταχείριση των αιχμαλώτων που μεταφέρθηκαν στην Τουρκία είναι μαχαίρι στην καρδιά. Η ζωηρή αντίθεση των καθαρών, φροντισμένων, ντυμένων, απείραχτων Τούρκων με τους Έλληνες αιχμαλώτους στις ανταλλαγές που έγιναν το φθινόπωρο του 1974, που δέρνονταν ανηλεώς, βασανίζονταν, τρέφονταν ελάχιστα και ήταν ρακένδυτοι και ρυπαροί, αποτυπώνει ανάγλυφα τη διαφορά μεταξύ των δύο κρατών στο επίπεδο του σεβασμού των διεθνών συνθηκών για τους αιχμαλώτους πολέμου. Το βιβλίο πλαισιώνεται επίσης από κατατοπιστικούς χάρτες, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, γλωσσάρι της κυπριακής διαλέκτου για την κατανόηση από τους μη εξοικειωμένους των προφορικών μαρτυριών.
Ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφτεί για το 1974, σύμφωνα με τα λόγια του καθηγητή Ιστορίας του Παν/μίου Κύπρου και άριστου γνώστη της περιόδου, Πέτρου Παπαπολυβίου.